L. B. Okun Elementar bóleksheler

Elementar bóleksheler 
Ádette elementar bólekshe dep quramlıq bólekshelerge bóliwge bolmaytuǵın bólekshege 
aytadı. Bul anıqlamaǵa atomlar menen atom yadroları sáykes kelmeydi, biraq elektronlar, 
protonlar hám neytronlar sáykes keledi. Elektronlar atomlıq qatlamlardı, al protonlar menen 
neytronlar atomnıń yadroların payda etedi. Proton menen neytronlardı ulıwma túrde nuklonlar 
dep ataydı. 
Biz keyinirek nuklonlardıń elektronlarǵa salıstırǵanda elementar dep atawdıń nadanlıq penen 
koyılǵan kóz-qarasqa kemirek dárejede sáykes keletuǵınlıǵın kóremiz. Nuklonlar sezilerliktey 
ólshemlerge (shama menen 10
-13
sm) hám quramalı bolǵan ishki strukturaǵa iye. Basqa kóp 
sandaǵı fizikalıq terminler sıyaqlı "elementar bóleksheler" terminin de sózbe-sóz qabıllawǵa 
bolmaydı. Bul termin bizge miyras túrinde qalǵan hám onnan táwir bolǵan termindi usı waqıtlarǵa 
shekem hesh kim oylap tapqan joq. Sonlıqtan "elementar bóleksheler" terminin biz paydalanıwdı 
dawam etemiz. 
3
Spindi jiyirek 𝑆 arqalı emes, al 𝐽 arqalı belgileydi. 

---

11 
Jáne bir elementar keń tarqalǵan hám jaqsı belgili bolǵan bólekshe sıpatında jaqtılıqtıń 
bólekshesi foton bolıp tabıladı. Oǵan salıstırǵanda az ǵana kemlew tarqalǵan, biraq ádewir kem 
belgili bolǵan elektrlik jaqtan neytral bolǵan neytrinolardı atap ótiwge boladı. Olar elektronlar 
hám nuklonlar menen júdá ázzi tásirlesedi, sonlıqtan olardı baqlaw dım qıyın hám sonlıqtan olar 
zattıń oǵada qalıń bolǵan qatlamları arqalı erkin óte aladı. 
Neytrino ν, fotonlar γ, elektronlar 𝑒 hám protonlar 𝑝 - stabilli bóleksheler; olar pútkilley 
ıdıramaydı yamasa oǵada ástelik penen ıdıraydı (mısalı, eksperimentlerde elektronnıń jasaw 
waqıtınıń eń tómengi shegarası 10
22
jıl, al protonnıń jasaw waqtınıń tómengi shegarası 10
30
jıl, 
bul shama Álemniń ómiriniń uzınlıǵı 10
10
jıldan ádewir úlken). Erkin neytron shama menen 10
3
sekundtıń ishinde ıdıraydı, biraq yadronıń ishindegi baylanısqan neytronlardıń stabilligi bolsa 
protonnıń stabilliginen kem emes (neytronnıń ıdırawınıń produktleri bolǵan protonnıń, 
elektronnıń hám neytrinonıń onıń quramlıq bólimleri emes, al neytronnıń ıdıraw momentinde 
payda bolatuǵın bóleksheler ekenligin atap ótemiz. Tap usınday gáp basqa elementar 
bólekshelerdiń ıdırawı ushın da durıs). 
Bul stabilli bólekshelerden basqa ómiriniń uzınlıǵı 10
-6
dan 10
-24
s intervalında bolǵan bir 
neshe júzlegen stabilli emes bóleksheler de bar. Olardıń kópshiligi 10
-20
s tan kem waqıt jasaydı; 
olardı rezonanslar dep ataydı (basqa "uzaq waqıt jasaytuǵın" bólekshelerdi rezonanslardan ayırıw 
ushın sol uzaq jasaytuǵın bólekshelerdi tek stabilli bóleksheler dep jiyi aytadı. Mısalı, elementar 
bólekshelerdiń "Review of Particle Properties" kestesinde haqıyqıy stabilli bolǵan hám uzaq waqıt 
jasaytuǵın kvazistabilli bóleksheler "Stabilli bóleksheler" dep atalatuǵın kestede biriktirilgen). 
Elementar bólekshelerdiń hár qıylı bolıwına qaramastan olar ushın ulıwmalıq bolǵan qásiyet 
mınadan ibarat: usı elementar bólekshe bar bolǵan waqıttıń ishinde ol hesh qanday ózgeriske 
ushıramaydı, ózleriniń jeke basın saqlaydı. 
Belgili bolǵan mániste bul qásiyet bólekshelerge qáliplesken terminologiyaǵa baylanıslı 
beriledi. Mısalı, vodorod atomınıń qozǵan halı burınǵıday vodorod atomı bola beredi, al 
protonnıń qozǵan halı bolsa pútkilley basqa elementar bólekshe bolıp tabıladı. 
Jetkilikli dárejede úlken energiyaǵa iye bolǵan eki bólekshe soqlıǵısqanda kóp sanlı jańa 
bóleksheler tuwıladı. Júzlegen bóleksheler payda bolatuǵın waqıyalar baqlandı. Biraq, payda 
bolǵan bóleksheler soqlıǵısqan bólekshelerdiń sınıqları emes, al jańa tuwılǵan qaytadan tuwılǵan 
bóleksheler bolıp tabıladı. Tábiyat bólekshelerdi hár qıylı sharayatlarda "quyıp shıǵaradı", biraq 
usınday "quyıp shıǵarıwdıń" usılınan ǵárezsiz berilgen tiptegi barlıq bólekshelerdiń barlıǵı birdey 
boladı hám óziniń "ólimine" - óziniń ıdırawına shekem absolyut qartaymaydı. Elementar 
bóleksheniń "bir bólegin" sındırıp alıwǵa bolmaydı. Stabilli bolmaǵan bóleksheniń ıdırawınıń 
saldarınan jeńilirek bolǵan elementar bóleksheler payda boladı, biraq ıdırawdıń bul ónimleri 
ıdıraǵan bóleksheniń quramlıq bólimi bolıp tabılmaydı. Olar ıdıraw momentinde payda boladı.