L. B. Okun Elementar bóleksheler


Download 2.39 Mb.
Pdf ko'rish
bet29/110
Sana06.10.2023
Hajmi2.39 Mb.
#1693144
1   ...   25   26   27   28   29   30   31   32   ...   110
Bog'liq
okunlat

Aynalıq asimmetriya 
Joqarıdaǵı úsh paragraflarda biz ázzi tásirlesiwdiń aromatlıq strukturası dep neni 
ataytuǵınlıǵımızdı talladıq hám zaryadlanǵan toqlardıń keńisliklik-spinlik qásiyetleri menen is alıp 
barmadıq. Endi biz usı qásiyetlerdi kóriwge ótemiz. 
Ázzi tásirlesiwdiń fundamentallıq qásiyeti ázzi processlerdiń aynalıq-asimmetriyaǵa iye 
bolıwında. 
1956-jılı sol waqıtları paradokslıq bolıp kóringen K-mezonlardıń eki yamasa úsh pionǵa ıdırawı 
múmkin bolǵan túsindiriwlerdi tallawdıń barısında Li menen Yang ázzi tásirlesiw keńisliklik juplıqtı 
saqlamaydı degen gipotezanı usındı. Bunnan keyin bir neshe ay dawamında ótkerilgen 
eksperimentler bul gipotezanıń durıs ekenligin tastıyıqladı. Yadrolardıń β-ıdırawlarında, myuonlar 
menen pionlardıń, Λ-mezonlardıń hám giperonlardıń ıdırawlarında aynalıq asimmetriya 
anıqlandı. Bul jaǵdayda gáp kishi effekt haqqında júrip atırǵan joq, al onlaǵan hár qıylı 
ıdırawlardaǵı júz procentli asimmetriya haqqında júrip atır. 
Ótken waqıtqa názer salǵanda usınday júdá áhmiyetli qubılıstıń uzaq waqıtlardıń ishinde 
baqlanbaǵanlıǵın túsiniw qıyın. Biraq, bul ashılıwdıń qanday soqqını bergenligin kóz-aldıǵa 
keltiriw ańsat. Sebebi, juplıqtıń saqlanıw nızamı impuls penen múyeshlik momenttiń saqlanıw 
nızamları sıyaqlı geometriyalıq saqlanıw nızamlarınıń biri túrinde qaraldı. Impulstiń saqlanıwı 
keńisliktiń bir tekliginen, al múyeshlik momenttiń saqlanıwı onıń izotropiyasınan kelip shıǵadı. 
Tap sol sıyaqlı juplıqtıń saqlanıwın bos keńisliktiń kórinip turatuǵın aynalıq simmetriyasınan, 


39 
vakuumnıń vintlik qásiyetleriniń joq ekenligin kelip shıǵadı dep esaplaw kerek. 
Boslıq ápiwayı emes hám onıń qásiyetleri biz kórip turǵanday emes ekenligi ayqın boldı. Biz 
joqarıda kvantlıq хromodinamikadaǵı vakuumnıń ádettegidey emes ekenligin talladıq. Bunnan 
bılay biz basqa mısallar menen de ushırasamız. 
Juplıqtıń saqlanbaytuǵınlıǵına baylanıslı júzege kelgen soqqı tiykarınan filosofiyalıq 
хarakterge iye boldı. Al máseleniń teoriyalıq hám teхnikalıq tárepinen keletuǵın bolsaq, onda 
maydannıń kvantlıq teoriyası bul qubılıstı hesh qanday qıyınshılıqsız túsindire aldı. 
Bazı bir fizikalıq shamanıń keńisliklik juplıǵı P koordinatalıq kósherlerdiń aynalıq 
shaǵılısıwındaǵı, P-shaǵılısıwı dep atalatuǵın shaǵılısıwdaǵı (𝑥 → −𝑥, 𝑦 → −𝑦, 𝑧 → −𝑧). Bunday 
túrlendiriwlerde impuls p, vektor-potencial A hám elektr maydanınıń kernewligi E sıyaqlı 
vektorlıq shamalar (polyar vektorlar dep atalatuǵın vektorlar) belgisin ózgertedi. Olar P-taq 
shamalar bolıp tabıladı. Psevdovektorlıq yamasa basqa ataması aksiallıq-vektorlıq bolǵan 
shamalar (eki vektordıń vektorlıq kóbeymesi, orbitalıq múyeshlik moment L, spin S hám magnit 
maydanınıń kernewligi H belgisin ózgertpeydi. Olar P-jup shamalar bolıp tabıladı. 
Eki vektordıń yamasa eki aksiallıq vektordıń skalyar kóbeymesi skalyar bolıp tabıladı. Skalyar 
P-jup shama. Polyar vektor menen aksiallıq vektordıń skalyar kóbeymesi psevdoskalyar bolıp 
tabıladı. Psevdoskalyar P-taq. 
1956-jılǵa shekem lagranjiannıń skalyar bolıwı shárt dep esapladı. 1956-jıldan keyin ázzi 
tásirlesiwdiń eki qosılıwshılardan - skalyarlıq hám psevdoskalyarlıq qosılıwshılardan turatuǵınlıǵı 
belgili boldı. 
Skalyar qosılıwshınıń esabınan K
+
-mezon juplıǵın saqlaw menen úsh pionǵa ıdıraydı. 
Psevdoskalyardıq qosılıwshınıń esabınan usı K
+
-mezon eki pionǵa ıdıraydı. 
Biraq basqa ıdırawlardıń kópshiliginde qosılıwshılardıń ekewi de birdey bolǵan, biraq hár qıylı 
bolǵan orbitalıq-spinlik hallardaǵı aqırǵı bólekshelerdi beredi. Bul hallardıń interferenciyası 
joqarıda esletilip ótilgen aynalıq-asimmetriyalıq effektlerdi, mısalı, β-elektronnıń spininiń onıń 
impulsına qarama-qarsı baǵıttaǵı boylıq polyarizaciyasın, β-elektronnıń impulsiniń ıdırawshı 
neytronnıń spini menen korrelyaciyasın hám t.b. beredi. 
P-shaǵılısıwdı bunday korrelyaciyalar ózleriniń belgisin ózgertedi hám aynada biz tábiyatta 
joq bolǵan processlerdi (mısalı, ıdırawdaǵı oń polyarizaciyaǵa iye β-elektronlardı) kóremiz. 
𝑽— 𝑨-toq 
Ózinin eń baslanǵısh teoriyasında Fermi ázzi toqlardı vektorlıq toqlar, yaǵnıy olar 
elektromagnit toqlar sıyaqlı tórt ólshemli vektor bolıp tabıladı dep esapladı. Bunnan keyin 
qátelikler menen ótkerilgen eksperimentlerdiń tiykarında ázzi toqlardı skalyar hám tenzorlıq dep 
durıs emes juwmaq islendi. Tek 1957-jılı ǵana juplıqtıń saqlanbaytuǵınlıǵı ashılǵannan keyin 
Feynman menen Gell-Mann hám olardan ǵárezsiz Marshak penen Sudarshan, solar menen bir 
qatarda Sakurai sol waqıtlarǵa shekem toplanǵan eksperimentallıq maǵlıwmatlardı tallawdıń 
nátiyjesinde ázzi toqlar vektor menen aksiallıq vektordıń ayırmasınan turadı degen juwmaqqa 
keldi. Bunday toqtı 𝑉 − 𝐴 -toǵı dep atadı ("ve-minus-a" dep oqıladı). 
Eki 𝑉 − 𝐴-toǵınıń kóbeymesi ázzi tásirlesiwdiń lagranjianında tábiyiy túrde skalyar menen 
psevdoskalyardıń summasın beredi hám, usıǵan sáykes juplıqtıń saqlanbaytuǵınlıǵın túsindiredi. 
Mısal sıpatında elektronlıq-neytrinolıq toqtı qaraymız. Onıń vektorlıq V bólimi 𝑒̅𝛾
𝛼
𝜈
𝑒
túrine 
iye boladı. Onıń aksiallıq-vektorlıq bólimi A: 𝑒̅𝛾
𝛼
𝛾
5
𝜈
𝑒
(minus belgisin tradiciya boyınsha jazadı). 
Sonlıqtan 𝑉 − 𝐴-toǵı
𝑒̅𝛾
𝛼
(1 + 𝛾
5
)𝜈
𝑒
túrine iye boladı. 
Bul jerde ázzi tásirlesiwler teoriyasında áhmiyetli orındı iyeleytuǵın 𝛾
5
matricası haqqında bir 
neshe sóz aytıw orınlı. Anıqlaması boyınsha 𝛾
5
= 𝑖𝛾
0
𝛾
1
𝛾
2
𝛾
3
. Bul teńlikte 𝛾
0
, 𝛾
1,
𝛾
2
, 𝛾
3
shamaları 


40 
Diraktıń tórt matricası bolıp tabıladı. 
1
/
2
(1 + 𝛾
5
) shaması tórt ólshemli massaǵa iye bolmaǵan 
bóleksheni táriyipleytuǵın ψ spinorına tásir etip, onnan shep spirallıqqa iye bolǵan 𝜓
𝐿
qurawshısın ayıradı. 
1
/
2
(1 + 𝛾
5
) shaması oń spirallıq 𝜓
𝑅
qurawshısın ayıradı.
𝑒̅𝛾
𝛼
(1 + 𝛾
5
)𝜈
𝑒
= 2𝑒̅
𝐿
𝛾
𝛼
𝜈
𝐿
teńliginiń orınlanatuǵınlıǵın ańsat kórsetiwge boladı. Bul barlıq 𝑒, 𝜈
𝑒
, 𝜇, 𝜈
𝜇
, … , 𝑢, 𝑑, … , 𝑡 
bóleksheleriniń 𝑉 − 𝐴-toǵına ózleriniń shep halları 𝑒
𝐿
, 𝜈
𝑒
𝐿
, … , 𝑢
𝐿
, 𝑑
𝐿
, … , 𝑡
𝐿
menen kiretuǵınlıǵın, 
al barlıq antibólekshelerdiń oń 𝑒̃
𝑅
, 𝜈̃
𝑒
𝑅
, … , 𝑡̃
𝑅
halları menen kiredi. Ádette 𝑉 − 𝐴-toǵı haqqında 
gáp etkende shep toq haqqında aytadı. Bunday jaǵdayda oǵan bólekshelerdiń 
(antibólekshelerdiń emes) kiretuǵınlıǵı názerde tutıladı. 
Barlıq zaryadlanǵan toqlar 𝑉 − 𝐴-strukturaǵa iye boladı dep tastıyıqlaw júdá batıl tastıyıqlaw 
boldı. Sebebi 1957-jılı bunday tastıyıqlaw durıslıǵına fiziklerdiń kópshiligi gúmanǵa iye bolmaǵan 
bir qatar eksperimentlerdiń nátiyjelerine qayshı keldi (keyinirek gúmanlanıwdıń kerek emes 
ekenligi anıqlanǵan bolsa da). Házirgi waqıtları barlıq zaryadlanǵan toqlardıń universallıq 𝑉 − 𝐴-
strukturaǵa iye bolatuǵınlıǵına qayshı keletuǵın bir de fakt joq. 
Bul paragraftı zaryadlanǵan toqlardıń lagranjianı ushın ańlatpanı jazıw menen juwmaqlaymız: 

𝑐ℎ
=
𝐺
𝐹
√2
𝑗
𝛼
𝑗
𝛼
+

Bul ańlatpada 
𝑗
𝛼
= 2(𝑒̅
𝐿
𝛾
𝛼
𝜈
𝑒𝐿
+ 𝜇̅
𝐿
𝛾
𝛼
𝜈
𝜇𝐿
+ 𝜏̅
𝐿
𝛾
𝛼
𝜈
𝜏𝐿

+𝑑̅′
𝐿
𝛾
𝛼
𝑢
𝐿
+ 𝑠̅′
𝐿
𝛾
𝛼
𝑐
𝐿
+ 𝑏̅′
𝐿
𝛾
𝛼
𝑡
𝐿
), 
al 𝑗
𝛼
+
bolsa túyinles toq bolıp tabıladı. 

Download 2.39 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   25   26   27   28   29   30   31   32   ...   110




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling