L. B. Okun Elementar bóleksheler

VI bap 
 
BIRLESIWDIŃ PERSPEKTIVALARI 
Qashıp ketetuǵın konstantalar. SU(5) gruppasındaǵı fermionlar. SU(5) gruppasındaǵı 
kalibrovkalıq bozonlar. Protonnıń ıdırawı. Magnit monopoller. Modeller, modeller, modeller... 
Supersimmetriya. Birlesiwdiń modelleri hám úlken partlanıw. Ekstrapolyaciyalar hám prognozlar 
haqqında. Eskertiw (1983-jıl, gúz). 
Qashıp ketetuǵın konstantalar 
Eger bólekshelerdiń massaları menen skalyar bozonlarǵa baylanıslı tiyisli bolǵan "ǵarǵısqa 
ushıraǵan" máselelerge qaramasaq, onda fundamentallıq kúshlerdiń házirgi zaman kartinası júdá 
sulıw bolıp kórinedi: kúshli, ázzi hám elektromagnit tásirlesiwler 𝑆𝑈(3) × 𝑆𝑈(2) × 𝑈(1) lokallıq 
simmetriyanıń, onıń úsh baylanıs konstantası bolǵan 𝑔
3
, 𝑔
2
, 𝑔
1
"zaryadlarınıń" hám on eki 
kalibrovkalawshı maydanlardıń (segiz glyuon, úsh aralıqlıq bozon hám foton) bolıwınıń saldarınan 
júzege kelgen. Jetkilikli dárejedegi kishi qashıqlıqlarda bul kúshlerdiń barlıǵı tiykarınan bir birine 
usaydı hám~𝑔
2
/𝑟 tipindegi potencialǵa alıp keledi. Kúshli tásirlesiwler ushın "kishi qashıqlıqlar" 
sózi adronlardıń ólshemlerinen, yaǵnıy 10
-13
sm den kóp kishi uzınlıqtı ańǵartadı. Bunday 
qashıqlıqlarda asimptotalıq erkinlik húkimlik etedi. Elektrázzi tásirlesiw ushın Kulon nızamı W- 
hám Z-bozonlardıń komptonlıq tolqın uzınlıǵınan kóp kishi bolǵan, yaǵnıy 10
-16
sm den kóp kishi 
bolǵan qashıqlıqlarda kúshke enedi. Bunday kishi qashıqlıqlarda bozonlardıń massalarınıń bolıwı 
áhmiyetke iye bolmay qaladı. 
Shama menen 10
-17
sm qashıqlıqta turǵan úsh zaryad bir birinen qashıq emes: 
𝛼
𝑠
=
𝑔
3
2
4𝜋
≈
1
10
, 𝛼
𝑤
=
𝑔
2
2
4𝜋
≈
1
27
, 𝛼
𝑒𝑚
=
𝑒
2
4𝜋
≈
1
129
. 
Sonıń menen birge olar bunnan bılay jaqınlasıw tendenciyasın kórsetedi. 
𝛼
𝑒𝑚
shamasınıń qashıqlıqtıń kishireyiwi menen vakuumlıq ekranirovkanıń kishireyiwine 
baylanıslı makroskopiyalıq standart shaması bolǵan 1/137 ge jaqınlasqanlıǵın ańǵaramız. Biziń 
kitaptıń basında atap ótkenimizdey, vakuumnıń polyarizaciyası effektiniń saldarınan 𝛼
𝑠
hám 𝛼
𝑤
shamaları kishireyedi, al 𝛼
𝑒𝑚
shaması úlkeyedi. 
32-súwret. 
32-súwrette keri 1/𝛼
𝑠
, 1/𝛼
𝑤
hám 
3
/
8
(1/𝛼
𝑒𝑚
) konstantalarınıń berilgen q impulsinen 
logarifmlik ǵárezligi kórsetilgen (GeV lerde ólshengen). 
3
/
8
koefficientiniń mánisi bir neshe betten 
keyin túsindiriledi. 
Teoriyaǵa sáykes 1/𝛼
𝑖
shamasınıń lg 𝑞 shamasınan ǵárezligi juwıq túrde sızıqlı. 1/𝛼
𝑠
traektoriyasında eń úlken qıyalıq orın aladı. Bul úlken qıyalıq glyuonlıq vakuumnıń polyarizaciyası 
menen baylanıslı. 1/𝛼
𝑠
shamasınıń qıyalıǵınıń 1/𝛼
𝑤
shamasınıń qıyalıǵına salıstırǵandaǵı úlken 
bolıwı glyuonlardıń aralıqlıq bozonlarǵa salıstırǵanda kóp ekenliginiń saldarı. Sonlıqtan glyuonlar 

---

63 
úlken antiekranlanıw effektin beredi (kalibrovkalıq maydanlar qanshama kóp bolsa, asimptotalıq 
erkinlikke umtılıw da sonshama kúshli boladı). 𝛼
𝑒𝑚
shamasında ekranirovkalanıw effekti kúshli 
hám sonlıqtan 1/𝛼
𝑒𝑚
shaması q dıń ósiwi menen kishireyedi. 
Súwrette kórinip turǵanınday,
𝑞
𝐺𝑈
≈ 10
14
− 10
15
𝐺𝑒𝑉 
teńligi orın alǵan jaǵdayda keri 1/𝛼
𝑖
konstantası 
1/𝛼
𝐺𝑈
≈ 40 
shamasına teń bir mániske umtıladı. 
𝐺𝑈 indeksi ingliz tilindegi grand unification sózin ańǵartadı hám úsh fundamentallıq 
tásirlesiwdiń ullı birlesiwin ańǵartadı. 
Tek 𝑞 = 𝑞
𝐺𝑈
teńligi orınlanǵanda ǵana emes, al 𝑞 ≫ 𝑞
𝐺𝑈
bolǵan jaǵdaylarda da 
elektromagnit, ázzi hám kúshli tásirlesiwlerdiń bir birinen ayırması bolmaydı hám 𝛼
𝐺𝑈
kalibrovkalıq tásirlesiw konstantasınıń birden bir konstantası bar simmetriyanıń birden-bir 
ápiwayı lokallıq simmetriyası menen táriyiplenedi dep boljaw tábiyiy (32-súwretke qarańız). 
Podgruppa sıpatında 𝑆𝑈(3) × 𝑆𝑈(2) × 𝑈(1) kóbeymesine iye bolǵan minimallıq rangke iye 
bolǵan gruppa SU(5) gruppası bolıp tabıladı. Bul gruppa ullı birlesiwdiń simmetriyası sıpatında 
1974-jılı Djordji hám Gleshou tárepinen usınıldı.