L. B. Okun Elementar bóleksheler

Modeller, modeller... 
Bir skalyar neytral хiggs bozonınıń payda bolıwına alıp keletuǵın skalyar maydanlardıń dubleti 
tárepinen SU(2)×U(1) simmetriyasınıń buzılıwı elektrázzi simmetriyanıń buzılıwınıń kóp sanlı 
teoriyalıq variantlarınıń tek birewi ǵana boladı. Bir neshe хiggs bozonları, sonıń ishinde 
zaryadlanǵan bozonlar bar modellerdi islep shıǵarıwǵa baǵıshlanǵan jurnal maqalaları bar. 
Bir qatar modellerde aynalıq simmetriyanıń spontan buzılıwına tırısıwlar orın alǵan. 
SU(2)×U(1) standart modelde aynalıq asimmetriyanıń modeldiń tiykarına qoyılǵanlıǵın esletip 
ótemiz. Onı "qollar" dep ataydı. Al, 𝑆𝑈(2)
𝐿
× 𝑆𝑈(2)
𝑅
simmetriya baslanǵısh bolatuǵın 
modellerde baqlanatuǵın aynalıq asimmetriya spontan túrde payda boladı. 𝑆𝑈(2)
𝐿
× 𝑆𝑈(2)
𝑅
simmetriyanıń sheklerinde shep te, teris te fermionlıq dubletler, kalibrovkalıq bozonlardıń eki tipi 
- "shep" hám "oń" aralıqlıq bozonlar bar. Simmetriyanıń spontan buzılıwında "oń" bozonlar 
"shep" bozonlarǵa salıstırǵanda úlkenirek massanı aladı. Sonlıqtan oń toqlardıń bir biri menen 
tásirlesiwi shep toqlardıń bir birine tásirlesiwine salıstırǵanda ádewir ázzi. Usınday modeller 
tárepinen boljanǵan oń toqlardı eksperimentallıq izlewler júdá joqarı qızıǵıwlardı payda etedi. Bul 
jerde oń zaryadlanǵan toqlardıń joq ekenligi tekserilip kórilgen tájiriybelerdiń dálliginiń 1% 
shamasınan úlken emes ekenligin ańǵarıw kerek (β-ıdırawdaǵı elektronlardıń boylıq 
polyarizaciyasın ólshegendegi jetilgen dállik te usınday). 
Kóp хiggslı modeller haqqında gáp etkende CP-invariantlıqtıń buzılıwınıń deregin teoriyanıń 
хiggs sektorına, atap aytqanda hár qıylı хiggs bozonlarınıń bir biri menen tásirlesiwin 
táriyipleytuǵın lagranjiannıń aǵzalarına "jasırıw" ǵa tırısıwlardı esletip ótpewge bolmaydı. Bunday 
teoriyalıq modeller neytronnıń dipollik momentiniń salıstırmalı úlken shamasın (𝑑
𝑛
~𝑒 · 10
−25
sm) boljaydı. Bul shama eksperimentallıq joqarı shekke jaqın. Bul modeller 𝐾
𝐿
0
→ 𝜋
+
𝜋
−
hám 
𝐾
𝐿
0
→ 𝜋
0
𝜋
0
túrinde jazılatuǵın CP-taq ıdırawlardı táriyipleytuǵın ólshem birliklerine iye emes 
amplitudalardıń úlken ayırmaların da boljaydı: 
|𝜂
+ −
− 𝜂
00
|: |𝜂
+ −
|~6%. 
(házirgi waqıtları tájiriybeler bul qatnas ushın 3 ± 4% shamasın beredi
25
). 
25
Eskertiw (1986-jıl): Jańa, ádewir dál bolǵan tájiriybeler bul qatnas ushın 2 procentten kishi bolǵan 
shamanı beredi. Solay etip, tallanǵan modeldi biykarlaydı ("C-, P-, T-simmetriyalar" paragrafındaǵı 
eskertiwge qarańız).

---

59 
Kóp sanlı teoretikler 
𝑉(𝜑) = 𝜆
2
(|𝜑|
2
− 𝜂
2
)
2
potencialın dım jasalma dep esaplaydı. Olar 𝜂
2
shamasınıń aldında plyus belgisi bar ornıqlı 
potencialdan baslaǵandı yamasa onnan da jaqsısı η = 0 teńligi orınlanatuǵın jaǵdaydı artıqmash 
kóredi. Bunday jaǵdayda da ornıqsızlıqtıń hám simmetriyanıń spontan buzılıwınıń orın alıwınıń 
múmkin ekenligi júdá qızıqlı. Biraq, olar radiaciyalıq dúzetiwlerdiń - virtuallıq kalibrovkalıq 
maydanlar tárepinen payda etilgen qurıqlardıń saldarınan júzege kelgen skalyar bozonlardıń óz-
ara tásirlesiwin esapqa alǵannan keyin payda boladı. Bunday jaǵdayda payda bolǵan Koulmen-
Vaynberg potencialı dep atalatuǵın effektivlik potencial 
|𝜑|
4
ln(|𝜑|
2
/𝑚
2
) 
túrine iye boladı, ol |𝜑|
4
≠ 0 bolǵan jaǵdayda minimumǵa iye boladı hám, usıǵan sáykes, skalyar 
kondensattıń payda bolıwına alıp keledi. 
Joqarıda tallanǵan elektrázzi simmetriyanıń buzılıwınıń modelleri ushın ulıwmalıq jaǵday 
olardaǵı fundamentallıq skalyar bólekshelerdiń bar ekenligi bolıp tabıladı. Usınday 
bólekshelerden qutılıwǵa qaratılǵan tırısıwlar da boldı. Bul tırısıwlarda eger modelden 
fundamentallıq skalyar bozonlar shıǵarılıp taslanǵan jaǵdayda quramlıq skalyar bozonlardıń 
payda bolatuǵınlıǵı anıqlandı. Bul bozonlardıń quramlıq bólekleri júdá kishi qashıqlıqlarda (10
-17
sm) tutqında bolıp, házirgi waqıtları jetiw múmkin bolǵan energiyalarda bozonlardıń tábiyatı 
ámeliy jaqtan kórinbeydi hám olar noqatlıq bóleksheler túrinde kórinedi. 
Skalyarlar quramlıq bolǵan modeller teхnireńli modeller atamasına iye boldı. Bul modellerde 
júdá kóp sanlı teхnikvarklar hám teхniglyuonlar dep atalatuǵın bólekshelerdiń bar bolıwı 
boljanadı. Olardıń konfeynmeniniń radiusı 10
-17
sm diń átirapında. Bunday jaǵdayda W- hám Ζ-
bozonlar kvantlıq teхniхromodinamikadaǵı kirallıq simmetriyanıń buzılıwınıń nátiyjesinde payda 
bolatuǵın goldston teхnipionların "jep" massaǵa iye boladı. Tilekke qarsı, teхnireń fermionlardıń 
massalarınıń payda bolıwınıń tábiyiy meхanizmin bermeydi hám modeldiń bul bólimi júdá 
jaǵımsız bolıp kórinedi. 
Teхnireń haqqında aytqanda, fundamentallıq skalyarlardıń fundamentallıq vektorlıq yamasa 
spinorlıq maydanlardan jaman bolıp kórinbeytuǵınlıǵın aytqan bolar edim. Kóp sanlı 
teoretiklerdiń fundamentallıq skalyarlarǵa bolǵan antipatiyasın maqullamayman. Eger хiggs 
bozonların quramlıq qılatuǵın bolsaq, onda kvarklardıń da, leptonlardıń da, aralıqlıq bozonlardıń 
da hám hátte massaǵa iye bolmaǵan kalibrovkalıq maydanlar bolǵan glyuonlardıń da, fotonlardıń 
da quramlıq bolıwı kerek. Biraq, bul pútkilley basqasha tema bolıp tabıladı.