L. B. Okun Elementar bóleksheler

W- hám Ζ-bozonlardı izlew 
Birden-bir ázzi hám elektromagnit tásirlesiwler teoriyasın tekserip kóriw jolındaǵı sheshiwshi 
qádem W- hám Z-bozonlardıń ashılıwı bolıp tabılǵan bolar edi. Olardıń massaları, bul 
bólekshelerdiń ayırım ıdıraw kanallarınıń parciallıq keńlikleri hám olardıń tuwılıwınıń kesimi 
teoriya tárepinen tolıq boljanadı. 
W- hám Z-bozonlardı óndiriw ushın CERN de proton-antiprotonlıq kollayder soǵıldı hám ol 
iske 1081-jılı jaz aylarında iske tústi. Kollayderde soqlıǵısatuǵın hár bir dásteniń energiyası 270 
GeV. Massaları 80 GeV hám 90 GeV shamalarına jaqın bolǵan W- hám Z-bozonlardıń tuwılıwı 
ushın bunday energiya tolıq jetkilikli. 
Aytayıq, 𝑊
+
-bozonnıń tuwılıwı ushın yadrodaǵı 𝑢-kvarktıń antiprotondaǵı 𝑑̅-kvark penen 
soqlıǵısıwı kerek: 
𝑢 + 𝑑̅ → 𝑊
+
. 

---

54 
Protonlardıń monoхromat dástesin impulsler boyınsha keń tarqalıwǵa iye bolǵan kvarklardıń 
dástesi dep qarawǵa boladı. Antiproton da tap sonday bolıp kórinedi. W-bozonnıń tuwılıw 
processinde kvark ózine impulsi boyınsha sáykes keletuǵın antikvarktı saylap aladı. W-bozonnıń 
payda bolıwın onıń leptonlıq ıdırawı boyınsha baqlaǵan jaqsı: 
𝑊
±
→ 𝑒
±
𝜈
𝑒
𝑦𝑎𝑚𝑎𝑠𝑎 𝑊
±
→ 𝜇
±
𝜈
𝑒
. 
Nátiyjede úlken kóldeneń impulslerge iye bolǵan jalǵız qozǵalatuǵın zaryadlanǵan leptonlar 
payda boladı. 
CERN degi kollayderdiń proektlik jarqınlıǵı ~10
30
sm
-2
·s
-1
. Tilekke qarsı, birinshi jıldıń 
dawamında haqıyqıy jarqınlıq K 10
20
sm
-2
·s
-1
shamasına jaqın boldı. Nátiyjede W- hám Z-
bozonlarınıń siyrek tuwılıw processi olardı baqlawǵa múmkinshilik bermedi. Kollayderdegi 
jarqınlıqtı 10
28
sm
-2
·s
-1
shamasına jetkeriw hár kúni bir W-bozonnıń ıdırawın hám 10 kúnniń 
ishinde bir Z-bozonnıń ıdırawın baqlawǵa múmkinshilik bergen bolar edi
24
Házirgi waqıtları jáne bir proton-antiprotonlıq kollayder - Tevatron Bataviyadaǵı Fermi milliy 
laboratoriyasında qurılıp atır. Bul jerde dástelerdiń hár biriniń energiyası 1 TeV = 10
3
GeV 
shamasına teń. 1990-jılları Serpuхov qalasınıń janında tezletiwshi-jıynawshı kompleksti 
paydalanıwǵa beriw jobalastırılmaqta. Ondaǵı soqlıǵısıwshı dástelerdiń hár qaysısınıń 
energiyasınıń shamasın 3 TeV ke jetkeriw múmkinshiligi bar. 
Úlken úmitler qurılısı CERN de 1982-jılı baslanǵan hám 1989-jılı isley baslawı kerek bolǵan 
LEP elektronlıq-pozitronlıq kollayderi menen baylanıslı. Bul jerde soqlıǵısıwshı dástelerdiń hár 
qaysısınıń energiyası 𝑚
𝑍
/2 shamasına teń bolǵanda Z-bozonlarınıń rezonanslıq tuwılıwınıń 
baqlanıwı kerek: 
𝑒
+
𝑒
−
→ 𝑍
0
. 
LEP te hár bir 2-3 sekundta bir Z-bozon tuwıladı dep kútilmekte. Bul Z-bozonlardıń haqıyqıy 
fabrikası boladı. 
Z-bozonlardıń tuwılıwı ushın arnalǵan elektronlıq-pozitronlıq kollayderdi dóretiw jobası 
Stenford tezletiwshi orayında (SLAK) usınıldı. Bul jerde kollayderdiń tiykarı házirgi waqıtları islep 
turǵan sızıqlı tezletkish bolıp tabıladı. 
Z-bozonlardı izertlewdegi eń birinshi ret sheshiliwi kerek bolǵan máselelerdiń biri bul 
bólekshelerdiń tolıq keńligin ólshew bolıp tabıladı. Másele sonnan ibarat, eger fermionlardıń 
belgili bolǵan úsh áwladınan basqa da áwladlar bar bolǵan jaǵdayda, onda Z-bozonlar belgili 
bolǵan áwladlarǵa kiretuǵın fermionlar menen qanday baylanısqa iye bolsa, basqa áwladlarǵa 
kiretuǵın fermionlar menen de tap sonday bolıp baylanısqan bolıwı kerek. Bunday jaǵdayda, eger 
awır zaryadlanǵan leptonlar menen kvarklardıń massaları Z-bozonlar usınday bólekshelerdiń 
jubına ıdıray almaytuǵınday shamada sonshama úlken bolsa, onda ele belgisiz bolǵan 
neytrinolardıń jubına ıdırawdıń sózsiz orın alıwı kerek. Solay etip, Z-bozonnıń tolıq keńligi 
neytrinonıń sortlarınıń tolıq sanınıń esaplaǵıshı bola aladı. 
Keyinirek LEP tiń energiyasın kóteriw názerde tutılǵan. Sonıń menen birge saqıyna tárizli 
emes al, energiyası joqarı bolǵan sızıqlı elektronlıq-pozitronlıq dásteler kollayderin qurıw 
boljanǵan. Olar W
+
W
-
-juplarınıń tuwılıwına tiyisli bolǵan elektr-ázzi teoriyanıń júdá juqa, biraq 
júdá áhmiyetli bolǵan boljawların úyreniwge múmkinshilik beredi.