L. B. Okun Elementar bóleksheler

Хiggs bozonları 
Joqarıda táriyiplengenindey, simmetriyanıń spontan buzılıwınıń nátiyjesinde tórt 
𝜑
+
, 𝜑
0
, 𝜑
−
, 𝜑̃
0
skalyar maydannan úshewi vektorlıq bozonlar tárepinen "jep qoyıladı". Tek bir 
neytral bolǵan χ skalyar maydanı saqlanıp qaladı. Ol η turaqlı kondensattıń fonındaǵı tolqınlardıń 
kvantı bolǵan
𝜑 = (
0
𝜂 + χ
) 
"tiri" skalyar bozonlardı bildiredi. φ ushın jazılǵan bul ańlatpanı V(φ) potencialı ushın jazılǵan 
ańlatpaǵa qoyıp, bul bozonlardıń massasınıń 𝑚
𝐻
= 2𝜆𝜂 shamasına teń ekenligin tabıw qıyın 
emes (olardı хiggs bozonları dep ataydı). λ konstantası bizge belgili bolmaǵanlıqtan biz Хiggs 
bozonlarınıń massalarınıń mánislerin ayta almaymız. Teoriyalıq tallaw olardıń jeńil bolıwınıń 
múmkin emes ekenligin kórsetedi: 𝑚
𝐻
shamasınıń minimallıq mánisi 1 GeV ke jaqın. Joqarıda 
táriyiplengen usıldıń sheklerinde olardıń asa awır bolmaytuǵınlıǵın da biliwge boladı. Biraq 1 TeV 
shamasındaǵı massanı biykarlawǵa bolmaydı. 

---

58 
Biziń joqarıda kórgenimizdey, bólekshe qanshama awır bolsa, ol хiggs bozonı menen 
kúshlirek tásirlesedi: хiggs bozonları basqa bólekshelerge de massalardı beredi hám úlken 
massalar bolǵan jaǵdaylarda olardıń sol basqa bóleksheler menen tásirlesiwi de kúshlirek. Mısalı, 
massası shama menen 50 GeV bolǵan 𝑡𝑡̃ −kvarkoniy ushın 𝐻𝛾 hám μ
+
μ
-
kanalları boyınsha 
ıdırawlardıń qatnası 1:10 ǵa jaqın bolıwı kerek hám, eger, 𝐻 − bozonlar salıstırmalı jeńil bolǵan 
jaǵdayda 𝐻𝛾 ıdırawın tabıw qıyın bolmaydı. Usınday 𝐻 −bozonnıń ıdırawında 𝑏𝑏̃, 𝑐𝑐̃ lar bar 
bolǵan adronlıq kanallardıń hám 𝜏𝜏̃ awır leptonlıq kanallardıń basım bolıwı kerek. 
W- hám Z-bozonlar qatnasatuǵın reakciyalardıń 𝐻 −bozonlardı izlew kóz-qarasında ayrıqsha 
perspektivalı bolıwı kerek. Mısalı jeńil 𝐻-bozondı LEP te
𝑒
+
𝑒
−
→ 𝑍𝐻 
reakciyasında tabıwǵa boladı. 𝐻-bozonlar 𝑝𝑝̅-kollayderlerde W- hám Z-bozonlarınıń tuwılıwı 
menen birge tuwılıwı kerek (shama menen 10
-3
itimallıǵı menen). 𝐻-bozon qanshama awır bolsa, 
onı kollayderde tuwdırıw qıyın boladı. Sebebi bunday tájiriybeni júzege keltiriw ushın joqarı 
energiya kerek. Biraq, eger awır 𝐻-bozon tuwılǵan bolsa, onda onı jeńil 𝐻-bozonǵa salıstırǵanda 
ańsat tabıw múmkin. Sebebi awır 𝐻-bozonlardıń ıdırawınıń ónimleri úlken kóldeneń impulslarǵa 
iye bolıwı kerek. Eger 𝐻-bozonnıń massası 180—200 GeV shamasınan úlken bolsa, onda ol Z
0
Z
0
hám W
+
W
-
bozonlarınıń jubına ıqlas penen ıdıraǵan bolar edi. Bul júdá sulıw qubılıs bolǵan bolar 
edi.