Laboratoriya

J-35B' 
Х*¥---30О’
T il
Rasm 34.Gaz gorelkasi alangasining 
tuzilishi.
Rasm 33. M uftali gaz gorelkasi: 1-asos;
2-trubka; 3-havo oqimini boshqaruvchi 
mufta.
Alanga «sakraganda» gaz to ’la yonm aydi, natijada laboratoriyadagi havo 
zaharlanadi. G az trubka ichida yonganligi uchun u ju d a ham qizib ketadi, natijada gaz 
kelayotgan rezina trubka yonib ketishi mumkin.
Alanganing «sakrashi»ni y o ’qotish uchun kranni berkitish, gorelkani sovntish va 
qoidaga binoan yana gazni yoqish kerak (rasm 33). N im a uchun alanganing 
«sakrashi» kerak emas?
3. 
Gazning zaharliligi. Laboratoriya v a sanoatda ham koks gazi yoki uning 
tabiiy gaz bilan aralashm asi ishlatiladi. K oks gazi toshko’m im i gazlashtirib olinadi, 
tabiiy gaz esa tabiiy m anbalardan olinadi.
B u gazlam ing o ’rtacha tarkibi (%):
n
2
CH
4
c
2
H
5
CxHy
CO
h
2
o
n
2
C 0
2
o
2
Koks gazi
57
23
2
7
0,5
7,5
2
1
Tabiiy gaz
-
95,2
1,3
-
-
3,3
0 , 2
-
Koks gazidagi uglerod (II) oksid nihoyatda zaharli. A gar xavoda hajm jihatdun 
0,3 % CO bo ’lsa, 12-15 daqiqada o ’lim darajasida zaharianish sodir bo’ladi. Shuning 
uchun ham gaz gorelkalarini ishlashini e ’tibor bilan kuzating. Laboratoriyndnn
18

---

ketayotib gaz kranlarining yopiqligini albatta tekshiring.
4. 
Alanganing tuzilishi. Tovush chiqmaydigan alanganing past qism iga (rasm 35 
dagi punktir) tezda 2-3 soniyaga qog’oz bo’lagini kiriting. Shishgan halqa paydo 
bo’lishini kuzating. Rasm da k o ’rsatilganidek alangaga shisha trubkacha kiriting va 
uning ikkinchi uchida gazni yoqing. Trubkani sekin-astalik bilan ko ’taring va uning 
yuqori qism ida yonish to ’xtaganidan so’ng, trubkaning past qismidagi holatni 
aniqlang. Gorelkani o ’chiring v a gorelka trubkasiga to ’nog’ichga o ’m atilgan gugurt 
q o ’ying. Kranni oching va gazni yoqing. Gugurt yonadim i? Qisqich bilan 
to ’g ’nog’ichni alanganing yuqori qism iga suring. N im a kuzatildi? Qilingan tajriba 
asosida ichki va tashqi kontisda gazning qanday yonishi haqida hulosa chiqaring.
Rasm. 35. Spirt gorelkasi
5. 
Alanganing tem peraturasi. Jum alga gorelkadagi alanga sxemasini chizing. 34 
nismda ko’rsatilganidek tem peraturalarni ham m a nuqtalari uchun k o ’rsating. 
Alimganing har xil zonalariga bir uchi shisha tayoqchaga ulangan nixrom simini 
kitiii/ig va qizigan sim ning rangiga e ’tibor bering. Tem peraturaga qarab qizigan 
Dliuning rangi quyidagicha o ’zgaradi:
500 °C da - to ’q qizil 
700 °C da - qizil
1100 °Cda - pushti 
1500 °C da -oq
Nxonmda 700 va 1100 cC ga to ’g ’ri keladigan nuqtalam i aniqlang.
probirkaga 1 g K B r kukunidan soling v a alanganing eng yuqori 
i пипusi ko ’rsatilgan joyida uzoq vaqt qizdiring. Tuz suyuqlanadimi? Shunday 
m illiiinl tnivsi/ nalriy sulfat tuzi bilan qaytaring (erish tem peraturasi 884°C). B u tuz 
O 'tka/.ilgan tajribalar asosida gaz gorelkasi alangasida am alda 
n'Mm I
iii
tem peratura h aqida m ulohaza yuriting.
19

---

R asm 36. N asadka «qaldirg’och dumi». 
R asm 37. Kavshar gorelkasi:
1
-havo keltiruvchi trubka;
2
-gaz keltiruvchi trubka.
Laboratoriya praktikum ida b a’zan spirt yoki gaz gorelkasi alangasida olinadigan
tem peraturadan yuqoriroq tem peraturadan foydalanish talab etiladi. Bunday hollarda 
kavshar (payalnaya gorelka) gorelkasidan (rasm 38) foydalaniladi. Kavshar 
gorelkalari odatdagi gorelkalardan shu bilan farq qiladiki, uning pastki qism ida 
2
ta 
kranli trubka b o ’ladi. U lam ing biri orqali havo, ikkinchisi orqali gaz keltiriladi. 
Gorelka yoqilganida gaz krani (2) ochiladi v a gaz yoqiladi, so’ngra asta-sekin havo 
beriladi. Gaz va havoning kelishini taqsim lab kerakli tem peratura va alanga hosil 
qilinadi.
Yodingizda bo ’lsin, tabiiy gaz-zaharli; gaz chiqishiga y o ’l qo ’ym aslik kerak.
Gorelka ishlatilmayotganda gaz kranlari qattiq berkitilishi kerak. Tabiiy gazning 
b a ’zi kom ponentlari xidli b o ’ladi va gaz chiqayotganini shundan bilish ham da kerakli 
choralam i k o ’rish mumkin.
Hamm omlar. 100-300°Cda uzoq vaqt qizdirish uchun ham m om la qo’llaniladi: 
suvli, qumli va b. Suv hammomi m etal idishidan iborat b o ’lib, turli diametrdagi 
metall 
xalqalaridan 
iborat 
qopqog’i 
bilan 
berkitiladi. 
Suv 
hammomidan 
foydalanilganida uning 2/3 hajmi suv bilan to ’ldiriladi, uch oyoqqa qo’yib 
qaynaguncha qizdiriladi. Suv to ’la qaynam asligini nazorat qilib turish kerak. 
Y uqoriroq temperaturani hosil qilish uchun suv o ’m iga yo g ’ yoki birorta tuzning 
konsentrlangan eritmasidan foydalaniladi (NaCl, CaCl
2
v a b.). Q um hammomi 
laboratoriyada asta-sekin qizdirish uchun qo’Haniladi. Buning uchun metall idishga 
to za qum solinadi (organik aralashm alardan kuydurib tozalangan) v a suv hammomi 
gaz gorelkasi alangasida qizdiriladi.

---

Elektr toki yordam ida ham qizdirish m um kin (rasm 39 b).
Pechlar. 600-1000°Cdagi tem peraturalam i olish uchun mufel pechidan 
foydalaniladi (rasm 3?). M ufel pechi to ’rt burchakli karkasdan iborat bo’lib, bir 
tomoni ochiq b o ’ladi va o ’tga chidamli loydan tayyorlanadi. Karkas tashqi tom onidan 
katta qarshiliklarga ega b o ’lgan metall sim lari bilan o’ralgan va asbest bilan to ’silgan. 
Karkas metall qobiqchasiga kiritilgan. U nda istalgan temperaturani ushlab turuvchi 
qurilma o ’matilgan. U elektr tizim iga ulanadi. Ammo pechni ulashdan oldin 
tizimning kuchlanishi mufel klem m alarida k o ’rsatilgan kuchlanishlarga mos kelishini 
tekshirib ko’rish kerak.
Rasm 38. Xamm om lar: a-suvli; 
Rasm 39. Mufel pechi.
b-elektr bilan qizdiriladigan suv xammomi
Elektroplitkalar. Laboratoriyada gaz b o ’lmaganida yoki qizdirishda gazdan 
foydalanish mum kin b o ’lm aganda (masalan oson yonuvchan va uchuvchan 
moddalarni haydaganda) elektroplitkalar qo ’llaniladi. (rasm 40). Yopiq spiralli 
plitkalar oson yonuvchan va uchuvchan moddalarni haydashda ishlatiladi. Ularning 
spirnli uslida metall, asbest yoki yupqa shamotlik plastinka bo’ladi. Oxirgi ikkitasi 
kimyoviy reaktivlar ta ’siriga chidamlidir.
Ochiq spiralli plitkalar spiralga qizdirilayotgan moddalar tushish xavfi 
bo’lmaganda qo’llaniladi. U larda spiral ishdan chiqqanligini oson aniqlash mumkin.
Dumaloq tubli shisha idishlam i qizdirish uchun kolba qizdiruvchilardan (rasm
41) foydalaniladi. U lar konussim on uyim chaga ega. Qizdiruvchi spiral keramik konus 
bo’y lab joylashgan.
Tem peraturani boshqarish uchun elektrqizdirgich asboblam i reostat orqali ulash 
mumkin.
21

---

Rasm. 40. Elektr plitkalar: a-yopiq tipdagi; 
Rasm 41. K olba qizdirgich
b- ochiq spiralli.