Lavrov vitaliy alekseyevich mamatmusayev toxir shaydulovich
Qadimgi davr O„rta Osiyo me‟morlarining
Download 2.05 Mb. Pdf ko'rish
|
O‘RTA OSIYO SHAHARSOZLIK MADANIYATI
|
4.
Qadimgi davr O„rta Osiyo me‟morlarining me‟moriy-rejaviy usullari O„rta Osiyo manzilgohlarining asosiy dastlabki shakllari “yashash joylariga ega devorli manzilgohlar” va “yalpi qurilishli magzilgohlar” turidagi jamoa uylari bo„lgan. “Yashash joylariga ega devorli manzilgohlar” eng avval bo„sh maydonning bir qismini yashash xonalari to„g„ri to„rtburchagi bilan yopib, qurilmalar joylashuvida qandaydir rejali tartib o„rnatadi. Bu yerda hali hech qanday me‟moriy 28 g„oya yo„q, hammasi faqat tor amaliy zaruratdan kelib chiqilgan. Atrofi binolar bilan o„ralgan hovlining rejaviy g„oyasi faqat keyinroq, masalan, Kushonlar davri qal‟a qurilishlarida o„z aniq me‟moriy yechimiga ega bo„lgan. “Yashash joylariga ega devorli manzilgohlar”ni hali shahar deb atash mumkin emas edi, bu ko„proq faqat ulkan o„lchamlargacha kattalashgan turar joylardir. Ularning me‟moriy-rejaviy g„oyasi antik davr O„rta Osiyo shaharlarining shakllanishida foydalanilgan va uning yashash xonalari bilan birlashgan mudofaa devorlarida aks etgan. “Yalpi qurilishli manzilgohlar” (manzilgohlar-tepalar) o„z rivojining birinchi bosqichlarida bir xil, bir ko„rinishli, o„zaro birlashuvchi xonalarning yalpi massivini tashkil qilgan. Xonalarning arxaikroq shakli - birmuncha keyinroq, turar joy massivi aniq chegaraga ega bo„lgandagina paydo bo„lgan. “Yashash joylariga ega devorli manzilgohlar”dan kichikroq “yalpi qurilishli manzilgohlar” shahar nomiga da‟vogarlik qilishi mumkin. Bu faqat ko„proq yoki kamroq tasodifiy, atrofi imoratlar bilan o„ralgan katta uylardir. Keyinroq bu manzilgohlar qal‟a devorlari ichida antik davr uchun xarakterli bo„lgan kvartal- guruhlar tashkil qilgan holda birlashadi. Shaharsozlik madaniyati rivojining ilk bosqichlaridayoq ikki me‟moriy- kompozitsion usulning shakllanishi haqida gapirish mumkin- maydonlarning aylana va to„g„ri burchakli qurilishlari. Ular qadim davrlar urug„doshlik jamolarining dastlabki shakllarida - tarhda aylana va to„g„ri to„rtburchak (masalan, “uzun uylar”) amalga oshiriladi, shuningdek alohida turar joylarni yaxlit kompleks-manzilgohlarga guruhlashning dastlabki amaliyotida namoyon bo„ladi. O„rta Osiyoning qadimgi turar joy inshootlaridan bizning kunlargacha poydevorlar va devorlarning alohida joylari qoldiqlarigina yetib kelgan. Ular bo„yicha faqat tarh shaklini tiklash mumkin, ammo inshoot hajmiy shakli haqida fikr yuritish qiyin. Qadim davrlar inshootlaridan biror badiiy g„oyalarni kutish ehtimoldan uzoq. Hammasi tor amaliy zaruratga bo„ysundirilgan. Me‟moriy- kompozitsion usullar ancha keyinroq ishlab chiqiladi, qadim davrlardanoq ikki 29 asosiy me‟moriy-rejaviy usullari ko„zda tutilgan: ochiq hovli atrofida qurish va yonma-yon xonalarga ega yalpi qurilma. Qadimgi Xorazm atrofidagi Jonboz qal‟a va Ayoz qal‟a manzilgohlari bu usullarning rivojlanish va takomillashish namunasi bo„lib xizmat qila oladi. Ular to„la-to„kis keyingi, kanguy-kushon davriga tegishlidir. Yalpi massiv ko„rinishidagi yonma-yon joylashgan xonali inshootlar Jonboz qal‟a, qal‟a- shaharning ikki ulkan turar joy guruhlarida o„zining aniq ishlovini topgan. Ochiq hovli atrofida yashash xonalarining guruhlanishi Ayoz qal‟ada namoyon etilgan. |
