Lavrov vitaliy alekseyevich mamatmusayev toxir shaydulovich

3. Qishloq xo„jalik rayoni-rustaklar 
 
Qal‟a devorlari bilan o„ralgan to„rt burchak manzilgohlar bilan bir qatorda, 
devorlar bilan o„ralgan va bevosita bir-biriga tutashgan keng hovli qo„rg„onlar 
birlashuvidan iborat bo„lgan katta jamoa qishloqlari ham mavjud bo„lgan. 
Manzilgohlarga shahar nomi shu ma‟noda tadbiq qilinganki, qishloq go„yoki o„zini 
jar va devorlar bilan mustahkamlab, shaharga aylangan. Ayoz qal‟a (qadimgi 
Xorazm) guruhi bunday qishloq manzilgohining namunasi bo„lib xizmat qiladi. 
Qo„rg„onning o„rtacha o„lchami 0,9 gektarni tashkil qiladi. Qo„rg„on devorlari 
ichida devorlardan biriga tutashgan ko„p xonali turar joy binosi. Oddiy qo„rg„onlar 
ichida kattaligi va mahobatliligi bilan ajralib turgan uch mustahkamlangan 
qo„rg„onlar va ularning g„arbiy qismidagi, chamasi eng boy oilalarga tegishli 
qo„rg„onlar ajralib turgan. Ayoz qal‟a urug„doshlik jamoasidan mustaqil ajratilgan 
qo„rg„onlarda bevosita bir-biri bilan qo„shnichilikda joylashgan alohida katta 
oilalar ajralib chiqqan o„sha davr uchun xarakterli bo„lgan turar joy guruhi 
hisoblangan. 
Hamma qo„rg„onlarni tepaliklarda barpo etilgan Ayoz qal‟a inshooti 
boshqaradi. Uning baquvvat qo„shqavatli himoya devori qator joylashgan yarim 
aylanali minoralari va shinaklarning uzluksiz zanjiri bilan qal‟a garnizoni 
joylashgan alohida turar joy va xo„jalik xonalari – bo„lmalarga ajratilgan qubbali 
galereyadan iborat. Ichki hovli hech qanday qurilmalarsiz qolgan va chamasi, atrof 
joylarda yashovchi aholini dushman hujumida vaqtinchalik joylashishi uchun 
mo„ljallangan. Xorazm bo„sag„alarida muhim strategik holatni egallagan Ayoz 
qal‟a butun rayonni qo„riqlagan.
4. 
Uy-joy kvartallari, qo„rg„on va turar joylar 
 

---

40 
Kushon shahri turar joy kvartallarining me‟morchiligi va tarhiy yechimi 
haqida 
qisqagina 
gapirish 
mumkin. 
Jonboz qal‟a va Tuproq qal‟a 
manzilgohlarining topilgan va taxminiy tadqiq qilingan turar joy guruhlari-
kvartallaridan faqat ahamiyatsiz, ba‟zida farqlash qiyin bo„lgan qoldiqlar qolgan 
xolos. Birgina ularda aniqlangan ijobiy jihat bu - ular rejaviy yechimining umumiy 
xarakteridir. Turar joy kvartali ochiq hovlilar bilan almashib joylashgan turar joy 
va xo„jalik xonalari guruhidan iborat. 
Ancha rivojlangan va vaqti bo„yicha kechroq yuzaga kelgan shahar- Tuproq 
qal‟a kvartallarida oddiy xonalar orasida, shuningdek, markaziy inshoootni ajratish 
mumkin, chamasi bu joy urug„-oila boshi turar joyi bo„lgan va u yerda qimmatli 
mol-mulk saqlangan. 
Bu tipning turar joy xonalari tarhi, o„lchamlari va vazifasi haqida mudofaa 
devorlari bilan o„ralgan, bir-biriga zich tutashgan keng hovli - qo„rg„onlardan 
tashkil topgan yirik manzilgoh va uch qal‟ali Ayoz qal‟aning mustahkamlangan 
qo„rg„onlar guruhi ancha to„liq tasavvur beradi. 
Har bir qo„rg„on katta patriarxal oilaviy jamoasiga tegishli bo„lgan. Qo„rg„on 
o„rab chiqilgan maydonning shimol tomoniga tutashuvchi ko„p xonali binoga ega. 
Bino devorlari 1,40 m balandlikgacha saqlangan; ular 40x40x10 sm li xom 
g„ishtdan qurilgan. Qazilmalarda ochilgan beshta xonadan bittasi xo„jalik 
buyumlari saqlanadigan joy bo„lib xizmat qilgan. Bu yerda xum-xumchalar va 
ko„plab xo„jalik buyumlari hamda maishiy idish-tovoqlar qoldiqlari topilgan. Ikki 
keyingi xona-oddiy yashash xonalari bo„lgan. Nariroqda, markazida olov izlari va
devorlardan birining yonidagi katta sufa qoldiqlariga ega jamoat ovqatlanish 
xonasi joylashgan. Tahlil qilingan xonalardan oxirgisi- devorlardan birining 
yonidagi tokcha ko„rinishidagi, ikki yoni g„ishtin pilyastrlar bilan ishlangan o„ziga 
xos joyga ega tantanali xona hisoblangan. Barcha xonalar chamasi, qubbalar bilan 
yopilgan.
Oila turar joyi o„lchamlari jihatidan bir xil bo„lgan yonma-yon xonalardan 
tashkil topgan inshootdan iborat bo„lgan. Vazifasi bo„yicha ularning farqi katta 
emas va xonalarning tashqi ko„rinishida bu farq deyarli namoyon bo„lmaydi.

---

41 
Katta patriarxal oilaviy jamoalarga tegishli qo„rg„onlar ichida Ayoz qal‟a 
ajralib turadi. Uning qal‟a devori shimoliy qismiga tutash turar joyi, 60x40 m li 
yirik binoni tashkil qiladi. Ikki o„zaro perpendikular koridor uni o„z navbatida 40 
tagacha bo„lgan kichik xonalarga bo„lingan to„rt qismga bo„ladi. Bino asosi, 
chekkalari va usti loy guvalalar bilan o„ralgan tabiiy qum barxanidan iborat. Unga 
devorlar poydevorlari qo„yilgan. Devor asosidan 1,45 m balandlikda shibbalangan
qum qatlami va usti loy suvoq qilingan pol ishlangan. 
Bu binoning tashqi ko„rinishi haqida fikr yuritish uning yomon saqlanganligi 
sababli ancha qiyin. U hech qanday tuynuklarsiz baquvvat gorizontal bo„ylab 
cho„zilgan devorlarga ega bo„lgan deb taxmin qilish mumkin. Har uch devordan 
(to„rtinchisi tashqi qal‟a devoriga zich tutashgan) birining o„rtasidagi to„g„ri 
to„rtburchak tarhga ega minoralar uning yagona ziynati bo„lgan. Devorlar 
o„rtasida turtib chiqqan murabba shakldagi minoralar bizgacha yetib kelgan 
Xorazm (masalan, Qizil qal‟a) istehkom-turar joylarida o„z aksini va rivojini 
topgan. Ular o„sha davrlar me‟morchiligining xarakterli belgilaridan biri 
hisoblanadi. 
Yonma-yon joylashgan xonalar bilan parallel yo„laksimon xonalarga ega 
turar joy binolari ham mavjud bo„lgan. Ular har yerda, Xorazmda ham, So„g„dda 
ham, Termizda ham uchraydi. Masalan, Tuproq qal‟a sitadelida qal‟a devorlari 
bo„ylab parallel ketgan va usti elliptik qubbalar bilan yopilgan xonalar saqlangan. 
Xuddi shunday yo„laksimon qubbali xonalar chamasi, sitadelning uch 
minoralarida ham bo„lgan. 
Tuproq qal‟a shahri yaqinida kushon-afrigid davriga (V-VII asrlar) tegishli 
Qizil qal‟a istehkomi bor. Garnizon va qal‟a aholisi uchun xonalar Tuproq qal‟a 
sitadeli minoralariga o„xshab qal‟aning sokol qismida bo„lgan. Bu parallel 
joylashgan, chamasi markaziy yo„lak bilan ikki guruhga bo„lingan tor va uzun 
xonalarning tutash massivi bo„lgan. Kunerli qal‟a qo„rg„oni (Amudaryo chap 
sohili) shunday turda. Bu yerda turar joy massivining ichki rejasi saqlanmagan, 
ammo yuqorida tilga olingan Xorazm manzilgohlarini Yangiyo„l manzilgohlari 
bilan tipologik bog„lovchi minora inshooti qoldiqlari mavjud. Qadim Xorazmning 

---

42 
rejasini aniqlash uchun qazilmalarga muhtoj bo„lgan Jildik qal‟a manzilgohi tashqi 
ko„rinishi bo„yicha o„pirilishlar va buzilishlar bilan o„zgarib ketgan, yuqori 
maydonchasida devorlar qoldiqlariga ega kesik piramidani hosil qiladi. Manzilgoh, 
chamasi, urug„doshlik qishlog„i-qal‟ani namoyon qiladi. O„zbekiston 
Respublikasi Fanlar Akademiyasining 1940 yilda olib borgan Xorazm 
ekspeditsiyasi taxminiy tahlil materiallari bo„yicha uning quyidagi tuzilishini 
tasavvur qilish mumkin: asosida-qumli maydoncha, undan yuqoridagi xonalar 
devorining poydevori xom g„ishtdan qurilgan. Qum asos chekkasi g„isht bilan 
o„ralgan va kontroforslar-tirgaklar bilan mustaxkamlangan, bu esa inshoot pastki 
qismiga kesik piramida ko„rinishini bergan. Chegaralari bo„ylab, ehtimol, to„g„ri 
to„rtburchak shaklidagi kichik xonalar, markazida-katta xonalar va minorali 
inshootlar joylashgan. Hamma xonalar, tashqi devorlar bo„ylab aylanma yo„lak 
bilan birlashgan. 
Tali-Borzu so„g„d manzilgohida kushon davrida qubbali yo„laksimon xonalar 
bo„lgan; faqat keyingi qubbalar aylanali emas, uchli ko„rinishga ega bo„lgan. 
Xonalar parallel joylashuvining bu usuli mahobatli saroy inshootlarida ham 
kuzatiladi. Misol tariqasida, Parfiya poytaxti Xatraning (Kichik Osiyo) katta va 
kichik saroylarini keltirish mumkin. Bu yerda me‟moriy tarh yuqori sifatli va 
sinchiklab ishlab chiqilgan bo„lib, ko„rinishi juda oddiy. Tantanalar uchun 
ishlangan ayvonning yarim aylanali nishasi kompozitsion markaz hisoblanadi. 
Ayvonning ikki chetida usti yopiq kichik xonalar, ularga qisman tashqaridan, 
qisman ayvondan kirish mumkin. Ayvon orqasida planda kvadrat bo„lgan diniy 
marosim xarakteridagi inshoot bor. Xatraning kichik saroyi ancha soddalashgan va 
kichiklashgan ko„rinishda bo„lib, xuddi shu tarhiy sxemani takrorlaydi. 
Katta saroyning butun qo„rg„oni devorlar bilan ikki teng bo„lmagan qismlarga 
bo„lingan. O„z navbatida o„rtasidan bo„lingan kichik qism hududida (shimoliy va 
janubiy hovlilar), saroy inshooti va ba‟zi boshqa mahobatli binolar bor. O„rtada 
ko„kalamzor maydonlarni kuzatish mumkin. To„g„ri burchak ostida kesishuvchi 
ikki yo„l qal‟a devorining to„rt darvozasi tomon olib boradi. 

---

43 
Qo„rg„on rejasining bunday sxemasi, qaysidir darajada, Xorazm katta 
qo„rg„onlar rejasi xususiyatini belgilab berishi mumkin. Masalan, Ayoz-qal‟ani 
ko„radigan bo„lsak, uning maydonida asosiy binodan tashqari qurilmalarning hech 
qanday qoldiqlari saqlanmagan. 
Xatra yaqinida joylashgan Assuriya shahridagi Parfiya saroyi ancha murakkab 
sxemaga ega. Bu yerda yashash xonalari qurilgan ayvondan iborat tipik turar joy 
yacheykasi ochiq to„g„ri burchakli hovlini o„rab turadi. To„rt ayvon uning 
bo„ylama va ko„ndalang o„qlarini namoyon qiladi. Butun guruh qo„shimcha kichik 
ochiq hovlilar bilan (ulardan biri kirish qismi), o„tish yo„llari va turli o„lchamdagi 
xonalar bilan murakkablashgan. 
Ayoz-qal‟a jamoa turar joyi va Assuriyadagi Parfiya saroyi ularning hamma 
tafovutida qaysidir darajada tarhiy turi bo„yicha yaqinlashishi mumkin. Bu yerda 
ham, u yerda ham butun e‟tibor ichki fazoni shakllantirishga qaratilgan. Ya‟ni 
to„rtta alohida qismlarga ajratuvchi ikki perpendkulyar o„qlarga ega tarhning 
yetarlicha aniq sistemasini ko„ramiz. Bu qismlar mustaqilligi qubbali tomlar bilan 
namoyon bo„luvchi o„zaro tutashgan alohida xonalarga ega umumiy birlashtiruvchi 
kvadratga joylashgan. Bu - tarhning ishlab chiqilgan sistemasidir. Bu yerda yaxlit 
turar joy massividan tabaqalangan ko„rinishga o„tish xarakterli jihatlardan biridir. 
Qulay va hayotiy bo„lib chiqqan xochsimon yo„lakli tarh O„rta Osiyoda ko„p 
asrlar davomida saqlanib qolgan. Masalan, VI asrga tegishli Qirqqiz binosida 
(qadimgi Termiz xarobalarining Surxondaryo guruhi) va shu davrning boshqa 
qator inshootlarida u tugallangan va rivojlangan ko„rinish olgan.