Lavrov vitaliy alekseyevich mamatmusayev toxir shaydulovich

5. 
Qal‟alar - qishloq xo„jalik rayonlari - 
rustaklar markazlari va qal‟a-rabotlar 
 
Yangi sharoitlarda “turar joylarga ega devorli manzilgohlar” an‟analarini 
amalga oshiruvchi Ayoz-qal‟a turidagi inshootlar, ular atrofida joylashgan qishloq 
aholisi qo„rg„onlari bilan qadim Xorazmning turli qismlarida saqlangan. Ularga 
umumiy tarhiy jihatlar xosdir. Ularga ko„ra yuz yillar davomida rejalash turining 
saqlanishida qal‟aning tashqi ko„rinishini o„zgartiruvchi mudofaa texnikasining 

---

44 
mukammallashuvini kuzatish mumkin. O„zgarishlar va mukammallashuvlar 
shinaklar shakliga, jangovar, xususan burchak minoralarining joylashuvi va 
qurilishiga, darvoza oldi labirintining qurilishiga daxldordir.
Amudaryo chap sohilidagi Ota-turk qal‟a qo„rg„oni ancha sodda. Qo„sh 
devorlar xom g„ishtdan qurilgan. Devor ichi yo„lak kengligi 3 metrga teng. 
Shinaklar uzluksiz tasma ko„rinishida joylashgan. Jangovar minoralar yo„q. Bu 
yerda hatto Jonboz qal‟adagi kabi minoralar izohidan ilgarigi o„sha uch qavatli 
shinaklar ham yo„q.
Kirish darvozalari burchaklardan biriga yaqinlashtirilgan, 
darvoza oldi nshooti esa ikki mahobatli to„g„ri burchakli bashnyadan iborat. Qal‟a 
shu darajada vayron bo„lganki, uning tashqi qiyofasini tiklashning iloji yo„q.
Qo„rg„oshin qal‟a qo„rg„oni ancha mukammallashgan istehkom qurilmalarini 
namoyish qiladi. Minoralar paydo bo„lgan, ammo ularning joylashuvi hali yagona 
qonuniyatga bo„ysundirilmagan; ular orasidagi masofa har bir devor bo„ylab 
turlicha. Burchaklar himoyasi uchun minoralar joylashuvida turli kombinatsiyalar 
qilingan. Ba‟zi burchakda qo„shni devorlarning ikki minorasi burchakni bo„sh 
qoldirib yaqinlashadi va boshqa burchakda minoralar tarhda “qaldirg„och 
qanoti”ni hosil qilgan holda bir-biriga taqalib surilgan. Qal‟a minoralari tarhda 
to„g„ri burchakli va bu jihatdan ular Tuproq qal‟a minoralariga o„xshashdir. 
Ayoz-qal‟ada minoralar tarhda yarim aylana. Ular zich joylashtirilgan. 
Burchaklardagi “Qaldirg„och qanoti” shakli keyinchalik qurilishda keng 
tarqalgan. Faqat darvoza oldi inshootlari burchak minoralarining diagonal 
joylashuvi yangilik hisoblangan. Burchak minoralarining bu diagonal joylashuvi 
ilgari ham odat bo„lgan, “qaldirg„och qanoti” esa - faqat sitadel burchaklariga 
kiritilgan, shunda ham faqat shahar devorlari tutashgan va shuning uchun 
minoralarning diagonal o„rnatilishi imkonsiz bo„lganlarida istesno hisoblanadi. 
Angqa qal‟a qo„rg„on devorining tuzilishi quyidagi ko„rinishni bergan: 
minoralar devor tekisligiga nisbatan ancha surilgan. O„rta minoralar 
burchakdagilardan kichik, oxirgilari to„lqin g„ovlariga o„xshash ancha oldinga 
turtib chiqib, devor burchagini chirmab olgan. Minoralarning bunday tuzilishi 
mudofaa inshootlarining takomillashuvi jarayonini belgilab bergan. 

---

45 
Qadimgi Xorazm qal‟a-turar joylarining o„ziga xos tarhiy tuzilishini kichik 
Qavat qal‟a va Qo„yqirilgan qal‟ada ko„ramiz. Ularni antiklikdan o„rta asrlarga
o„tish davriga oid deb bilish mumkin. Ularning asosida tarhda to„g„ri to„rtburchak 
yoki aylanani namoyon qiluvchi kichik istehkomli uy yotadi. Turar joy binolari 
chamasi kichik Qavat qal‟adagi kabi devor bo„ylab joylashadi yoki Qo„yqirilgan 
qal‟adagi kabi yaxlit massivni tashkil qiladi. Bu qal‟alar uchun ikkinchi tashqi 
devorlar xarakterlidir. Qal‟alarning bu turlari o„z tarhi bo„yicha chegaradagi 
qal‟alarga yaqin, ular uchun ikki vazifaning - himoya va savdo vazifalarining 
chambarchas aloqasi xarakterlidir. Ular osongina harbiy negizdan savdo va 
ayirboshlash markazlariga, karvonsaroylarga aylantirilgan. Tohiriya (Doya xotin) 
binosi bunga misol bo„la oladi, VI asrda yuzaga kelgan qal‟a o„rnida XII asrda 
karvonsaroy paydo bo„lgan.