Lavrov vitaliy alekseyevich mamatmusayev toxir shaydulovich

2. Turar joy rayoni-rustak 
 
Berkut qal‟a 9 km
2
maydonga ega bo„lgan, bir-biridan 100-200 m masofada 
joylashgan yirikroq qo„rg„onlar atrofidagi mayda mudofaa turar joy-qal‟alarning 
bir necha guruhlaridan iborat rayon-rustakni tashkil qiladi. Butun guruh markaziy 
sug„orish kanali bo„ylab joylashgan, shuning uchun rejada butun rayon 
cho„zinchoq shaklga ega. 
Aholi katta oilali jamoalarga guruhlangan, ular orasida yer egalari-
quldorlarning va savdogarlarning zodagon qatlamlari ajralib turgan. Bunday 
savdogar-yer egasining qal‟a-qo„rg„oni o„lchamlari bo„yicha yirikroq bo„lgan, 
maydaroq qal‟a-qo„rg„onlar uchun o„ziga jalb etish markazi hisoblanib, rayonda 
ustunlik qilgan. Yirik qal‟a-qo„rg„onlar odatda kanallarning bosh tarmog„i yaqinida 
joylashgan. 
Qumbosgan qal‟a vohaning chekka janubiy punkti hisoblanadi. So„ngra 
Teshik qal‟a va mudofaa qo„rg„oni bilan birlashgan guruhlar, keyin ikkinchi 
darajali kanallarning bir necha tarmoqlarini nazorat qiluvchi eng yirik qal‟a, Berkut 
qal‟a keladi, undan keyin mayda qo„rg„onlar bilan o„ralgan nisbatan yirikroq 
nomsiz qal‟alar qatori o„tadi, va nihoyat, shimoldan butun guruh asosiy kanal chap 
tarmog„i bilan bog„langan katta qal‟a - Uy-qal‟a bilan birlashadi. Shunay qilib, 
rayon-rustak rejasi tuzilishida tobelik muhim o„rin tutadi: alohida mudofaa 
qo„rg„onlari yirik qal‟a-qo„rg„on atrofidagi guruhlarga birlashgan. 
Bunday turdagi rustaklar bu davrdagi joylashishning asosiy planirovka turi 
bo„lgan. Bizgacha Al-Maqdusiyning (X asr) Mizdaqxon (qadimgi Xorazm) 
atrofidagi 12000 mudofaa qal‟asi haqidagi mulohazalari yetib kelgan. Mustahkam 
qo„rg„onlarning katta guruhi Chirchiq (Yangiyo„l) bo„yi va Samarqand, Zarafshon 
va Og„alik-tov tizmasi orasida guruhlashgan, 200 km
2
ga yaqin maydonda tarhda 

---

54 
to„g„ri burchakli hovli va uning o„rtasida baland tepalikda markaziy inshooti 
bo„lgan bir necha o„nlab manzilgohlar qayd etilgan.
Istahriy Buxoro vohasining faqat uch (o„n ikkitadan) arig„ida 4000 gacha 
mudofaa qo„rg„onlarini sanab o„tadi (2000 ta Fashidiz shahar arig„i bo„ylab, 1000 
ta Jo„ybor arig„i bo„ylab va 1000 ta Raboh arig„i bo„ylab). Yoqut Osrushna kichik 
viloyatida 400 ta istehkom qo„rg„oni haqida eslatadi. Narshaxiy kushonlar davrida 
savdogarlar shahardan ko„chib borgan Buxoro atroflarida qurilgan 700 ta qal‟a 
haqida gapiradi. Nihoyat, bu turdagi manzilgohlar so„g„dlar tomonidan Yettisuvda 
(Talas va Chuv daryosi vodiylari bo„ylab) yuzaga keladi. 
So„g„dlar Yettisuvga eramizning V-VII asrlarida kirib borgan. Ularning 
manzilgohlari O„rta Osiyoning hamma joyida bo„lgan.
Oxirgi davrlar arxeologik tadqiqotlari so„g„d manzilgohlari tarqalishining 
taxminiy chegaralarini aniqlash imkonini berdi. Sayram-Isfajob yaqinida 
boshlanib, ular Chuv vodiysining butun Talas qismi bo„ylab yoyilgan. So„g„d 
manzilgohlari tarqalishining eng chekka chegarasi Bolasog„un shahri bo„lgan. 
O„rta Osiyoning qarama-qarshi joylarida, ya‟ni Xorazm va Yettisuvda biz 
aholi joylarining xuddi o„sha qoidalari asosida bunyod etilgan mudofaa 
qo„rg„onlarini ko„ramiz. 
Qo„rg„on aholisi - ked, uy boshi “kedxud”dan, markaziy turar joy- ko„shkda 
yashovchi uning xonadoni a‟zolari va qarindoshlaridan, “kediverlar”-mijozlar va 
“chaqirlar”-qullardan tashkil topgan. Xo„jalik qurilmalari ko„shkni o„rab turgan 
qo„rg„on devorlari ichida bo„lgan. O„sha yerning o„zida oilaviy qabriston 
joylashgan. 
Joylashishning bunday turi ko„chmanchi sahro va o„troq dehqonchilikning 
azaliy ixtilofi bilan belgilangan. Ko„chmanchilar bilan keng savdo tabiiyki, aholi 
punktlarida jamlangan hunarmandchilikning rivojiga ta‟sir ko„rsatgan. Ammo bu 
do„stona savdo munosabatlari doimo tinch aholiga qurolli bosqinchilik qilishga 
o„tib ketishi mumkin bo„lgan, bu narsa har bir qo„rg„onni mustahkamlash 
zaruratini keltirib chiqargan. 

---

55