Lavrov vitaliy alekseyevich mamatmusayev toxir shaydulovich

6. 
Antik davrda O„rta Osiyo me‟morlarining 
me‟moriy-rejaviy usullari 
 
Antik davr O„rta Osiyo shaharlarini bizning kunlargacha yetib kelgan 
vayronalarga ko„ra qay darajada muhokama qilish mumkin bo„lsa, u
rivojlanishning uzoq yo„lini bosib o„tdi, mustahkam va o„ziga xos an‟analarni 
shakllantirdi. Aholi joylarining dastlabki shakllarini, “turar joylarga ega devorli 
manzilgohlar” va “yalpi qurilishli manzilgohlar”ni ularning katta ko„lamliligiga 
qaramay, shaharlar deb atab bo„lmaydi. Bular faqat uy-qo„rg„onlardir. Shahar deb 
masalan, shunday manzilgohni shartli atash mumkinki, u yerda hech bo„lmaganda 
ikki turar joy massivi - qo„rg„on jamoat-ibodat inshooti oldida qal‟a devorlari 
himoyasi ostida birlashgan bo„lsin. Bu yerda uy-kvartallar, jamoat-ibodat binosi 
va qal‟a kirish darvozasi-labirint orasidagi o„tish yo„lining yuzaga kelishi 
shaharning eng muhim kompozitsion-rejaviy nuqtalarini belgilaydi.
Arxaik manzilgohlarda uni chegaralovchi devorlar ham bo„lgan (ba‟zida 
Ko„zali qirdagi kabi ancha mukammal), jamoat binolari ham nazarda tutilgan, 

---

46 
ammo devorlar bilan chegaralangan ichki fazo faoliyatsiz, bo„m-bo„sh va 
uyushmagan bo„lgan.
Manzilgoh-“tepa”larga ko„proq turar joy qo„rg„oni nomini tadbiq qilsa 
bo„ladi. Asosiy massiv - bu bir-biriga tutash, ularni qismlarga bo„luvchi 
yo„laklarga ega katta yoki kichik darajadagi birlashgan xonalarning yig„indisidan 
iborat. Asosiy bo„lmagan ko„p xonali uy manzilgohi yoki tuzilishi va joylashishi 
bo„yicha tasodifiy, yoki asosiy turar joy massivi oldidagi hovlili ko„rinishni 
namoyon qiladi. 
Antik davr O„rta Osiyo shaharlariga hamma vaqt o„ziga xos katta ko„lamdagi 
turar joy massivi sifatida qarab kelingan. Shundan uning uzoq vaqt mobaynida 
o„zgarmay qolgan tarhiy prinsiplari kelib chiqqan. Uning rejasiga katta oilali turar 
joy qo„rg„on-uylarda ko„zda tutilgan va ishlab chiqilgan usullar olib o„tilgan. 
Tabiiy savol tug„iladi, Jonboz qal‟a shahrining turar joy qismi nima, o„rtasidan 
markaziy o„tish yo„li bilan bo„lingan va qal‟a devorlari uzunligi bo„ylab ikki 
tomoni ochiq o„tish yo„li bilan chegaralangan yalpi turar joy massivimi? Tuproq 
qal‟a rejasining murakkablashuviga qaramay, uning tarhiy sxemasi umuman 
olganda o„zgarishsiz qolgan. 
Ehtimol, turar joy massivini ikki emas, to„rt qismga bo„luvchi bo„ylama va 
ko„ndalang yo„laklarning birikuvini ham ba‟zi arxaik shaharlarda uchratish 
mumkin bo„lgan va bu vaqtga tegishli saqlanib qolgan O„rta Osiyo shaharlarinnng 
faqat oz qismigina (u ham bo„lsa Xorazmga tegishli) buni to„liq asos bilan 
tasdiqlash imkonini bermaydi. Bu arxaik qirralar shu bilan izohlanadiki, O„rta 
Osiyoda jamoa tartiblari qullik tuzumining rivojlanishiga xalaqit bergan. Qullar 
sharqda “uy qulligi” bo„lib qolishda davom etgan, ya‟ni qullar mehnati yirik yer 
egalari, savdogarlar, katta amaldorlar va podsho hovlisining uy ehtiyojlariga 
xizmat ko„rsatish doirasida qo„llanilgan. Urug„doshlik tuzumi qoldiqlarining 
Gretsiya va Rim antik jamiyatlaridagi quldorchilik tuzumining anchagina tez va 
to„liq rivojidan farqli, katta oilaviy, keyinchalik qishloq jamoasi ko„rinishida uzoq 
saqlanishi qadim sharq xalqlari quldorchilik tuzumining muhim qirrasi 
hisoblanadi. 

---

47 
Qadimgi O„rta Osiyo oddiy inshootlari me‟morchiligi asosan amaliy 
xususiyat kasb etgan. Jonboz qal‟a shahar-qo„rg„on devorlari bir xil va tekis. Devor 
yuzasining monotonligi zich joylashgan shinaklarning uzluksiz qatori bilan 
ta‟kidlanadi. Bu metrik qator ba‟zida uch qavatli shinaklar bilan - bo„lajak jang 
minoralari timsoli bilan turlanadi. Chamasi, Bozor qal‟a shahri turar joy 
binolarining devorlari xuddi shunday bir xillik taassurotini qoldirgan, ulardan 
bizgacha poydevorlarning faqat arzimas qoldiqlari yetib kelgan xolos. 
Deyarli saqlanib qolmagan Tuproq qal‟a qo„rg„on devorlarining 
me‟morchiligi, devorlar va minoralar bo„ylab uzluksiz tasma bo„lib o„tgan 
minorali bo„rtmalarning xuddi shunday bir xil metrik qatorida qurilgan. Ehtimol, 
devorlar va minoralar kunguralar bilan tugallangan bo„lgandir. Balki, Tuproq qal‟a 
devorining ichidagi turar joy guruhlarining me‟moriy qiyofasi ham Jonboz 
qal‟adagi turar joy turidan uning ustida qad rostlagan minoraviy qismlarning 
borligi bilan farq qilgandir. Turar joy asosiy massivining gorizontal uzunligi va 
minora balandligining taqqoslanishida O„rta Osiyo katta oilali turar joylarida 
qo„llanilgan qandaydir dastlabki me‟moriy-kompozitsion usul belgilanadi. 
Xuddi shunday oddiylik Tuproq qal‟aning muhim inshootlari- uning sitadeli 
va tutash ravoqli xonalari uchun ham xarakterli. Tashqi shakllar aniqligi bilan bir 
qatorda saroy-sitadelning ichki hovlilari va tantanavor xonalari O„zbekiston 
Respublikasi Fanlar Akademiyasining Xorazm ekspeditsiyasi qazilmalari bilan 
aniqlanganidek, antik Xorazmning yetuk va noyob badiiy hunarmandchiligi haqida 
guvohlik beruvchi mahobatli haykalchalar va boy devoriy suratlar bilan bezatilgan.
Ravoqli motivning ishlanishi haqida Tuproq qal‟a yaqinida joylashgan kechki 
kushon qal‟asi Qizil qal‟a bir qadar katta taassurot beradi. Qal‟a tashqi devori 
bezaklarining qisman saqlangan bo„laklari taxminiy sxematik rekonstruksiya 
o„tkazish imkonini beradi. Oddiylik va strukturaviylik, kompozitsion aniqlik va 
arxitektonikaviylik kushonlar-xorazmliklarning bu inshootini xarakterlaydi. 
Xuddi shu qirralarni ham oddiy, ham saroy inshootlarida qayd etish mumkin. 
Masalan, Filostrat aytadiki, Taksildagi shoh saroyi boy fuqarolar saroylaridan kam 
farq qilgan. Saroy devorlari xarsangtoshdan qurilgan va tosh bilan qoplangan, 

---

48 
ustunlar ham toshdan ishlangan. Shu bilan birga grek shohlari va Baqtriyadagi
saroylarning katta o„lchamdaligi va hashami haqidagi ko„rsatmalar saqlangan. 
Saroy binolarining boy bezagi haqida shuningdek Xatra va Assuriya (Kichik 
Osiyo) Parfiya saroylari vayronalari so„zlaydi, u yerda ravoqli motivlar keng 
ishlangan. Bo„rtma rel‟yeflar ularning devorlari, ravoqlari va karnizlarini qoplagan. 
Bu borada Termizda topilgan akant yaproqlari orasidagi musiqachilar 
tasviriga ega ajoyib Ayrtom frizini eslamaslik mumkin emas. Friz qandaydir 
jamoat yoki ibodat binosiga tegishli, undan bizgacha juda kam qoldiqlar yetib 
kelgan.
Shuningdek Parfiya poytaxtlaridan biri - Nisadagi (hozirgi Turkmaniston 
respublikasi hududida) markazdagi bog„lam ko„rinishidagi to„rt ustun va devor 
uzunligi bo„ylab joylashgan yarim aylana pilonlarga ega mahobatli maqbara 
vayronalarini eslash joiz. Bu yerdan antik palmetkalar va rozetkalar (to„pbarggul 
shaklidagi bezak) ko„rinishidagi terrakota bo„laklari, valutali (spiral shaklidagi 
bezak) kapitel qismlari, devorlarning kungurador yuqori qismlari va boshqalar
topilgan. O„rta Osiyo hududida ko„rganimizdek juda kam material topilgan. Ularga 
ko„ra qadim davr O„rta Osiyo me‟morlarining kompozitsion-badiiy uslublari 
haqida ozmi-ko„pmi to„liq tasavvur hosil qilish mumkin. Xususan Xorazm qal‟a 
inshootlarining 
ularning 
doim 
ham 
mamlakatning 
boshqa 
joylariga 
tarqalavermagan juz‟iy qirralari bilan ish ko„rishga to„g„ri keladi. 
Jamoat binolari turar joy binolariga nisbatan ancha katta bo„lgan, shu bilan 
birga ular odatda ongli ravishda o„z ahamiyatliligini ta‟kidlovchi sharoitlarga 
qo„yilgan. Hech nima ular bilan raqobatlashmagan, ularning yaxlitligi va
ahamiyatini buzmagan (masalan, Tuproq qal‟aning uch minorali sitadeli, Xatraning 
saroy guruhi va boshqalar). Bu davrda devor yuzasini me‟moriy ishlashning ikki 
asosiy usuli topgan - ravoqli va qat-qat burmali. Ular O„rta Osiyoning ancha 
keyingi inshootlarida keng rivoj topgan. Ravoqli motiv ulkan ochiq ayvonli (ancha 
keyingi peshtoqlar timsoli) Xatra saroyi kabi inshootlarda to„liq namoyon bo„ladi. 
U tashqi devor amaliy bezagi sifatida Qizil qal‟ada qo„llanilgan. Devorning qat-qat 
burmali ishlovini qal‟a devorlarining metrik takrorlanuvchi joylarida kuzatish 

---

49 
mumkin. Yarim ustunlarning Assuriyadagi Parfiya saroyining ochiq hovlisida 
qilinganidek ayvon nishalarini o„rab turgan guruhlarga yaqinlashuvida bu motiv 
o„zgacha xarakterda jaranglaydi. 
Ammo, me‟moriy shakl konstruksiyani niqoblagani yo„q. Hatto bezak bilan 
to„ldirilgan inshootlarda konstruksiya uning ko„pligi ostida yo„qolmagan, 
dekorativ detallar qurilish shaklidan, bezatish ishlari esa asosiy qurilish 
jarayonidan ajralmagan. Shuning uchun bizgacha yetib kelgan O„rta Osiyo antik 
shaharlarining Jonboz qal‟a turidagi oddiy inshootlarida ham, Xatra, Ayrtom, 
Tuproq qal‟a va boshqa boy bezatilgan jamoat-ziyoratgoh va saroy binolarida ham
kompozitsion usullarning birligi insonlarni o„ziga jalb qiladi.