Lavrov vitaliy alekseyevich mamatmusayev toxir shaydulovich

3. 
Jamoa uylari - “yalpi qurilishlarga ega manzilgohlar”
(qadimgi shaharlar-tepalar) 
 
Xom g„ishtdan qurilgan “yalpi qurilishlarga ega manzilgohlar”ning ancha 
qadimgi qoldiqlari Anov (Turkmaniston) shimoliy do„ngligining pastki 
qatlamlarida topilgan. Ular 1928 yilda ochilgan Persepol yonidagi qadim 
manzilgohga yaqin. Bozor qal‟a atroflaridagi (qadim Xorazm), vaqt ta‟sirida 
butunlay o„zgarib ketgan katta istehkomli jamoa uyini ham shu yerga kiritish 
mumkin. Yalpi qurilishlarning xuddi shu usullarini, keyinroq Anov janubiy 
do„ngligida (eramizgacha uchinchi ming yillikning oxiri), Oqtepa manzilgohi 
(Ashxobod yaqini) va Namoz tepa (Kaaxka yaqini)da qayd etiladi. “Yalpi 
qurilishlarga ega manzilgohlar” O„rta Osiyo hududida: a) yaylovdagi yozgi uy; b) 
qishloqdagi qishki uy yoki uzoq muddatli boshqa o„zgarishlar kiritilgan holda
mavjud bo„lgan. Ular ovloq qoloq joylarda hatto eramizning VIII asrida ham 
kuzatilgan, bu esa ibtidoiy jamoa an‟analarning barqarorligini ko„rsatadi. 
Urug„doshlik jamoasining arxaik shakllari deyarli o„zgarmagan holda shahar 
hayotining ravnaqi va ijtimoiy mehnat taqsimotining chuqurlashuvi bilan birga 
mavjudlikni davom ettirdi.
Biz O„rta Osiyo hududidagi qadim arxaik “yalpi qurilishlarga ega 
manzilgohlar”ning yetarli ma‟lumotlari, namunali rejalariga ega emasmiz. 

---

25 
Etnografik o„xshamalar sifatida deyarli so„nggi vaqtlargacha saqlangan 
yagnobetslar jamoa uylarini (tog„li Tojikiston) misol qilib keltirish mumkin. Bu 
uylar qachonlardir bir urug„ga tegishli bo„lgan, keyinchalik urug„chilik tuzumining 
yo„q bo„lishi bilan elatlarning alohida guruhlari yashaydigan turar joy- kvartallar
qatoriga bo„lingan manzilgohlarni tashkil qilgan. Turar joy - kvartallar yoki 
shudgorlar orasida sochilgan, yoki tor yo„laklar bilan ajratilgan yagona massivni 
tashkil qilgan. Bunday inshoot - bir-biriga bog„langan turar joy va xo„jalik 
xonalariga ega yagona qurilma yoki (murakkab rel‟yefda) bir-birining ustida 
pog„ona bo„lib joylashgan qurilmalar qatori sifatida esda qoladi. Yangob 
irmog„idagi Obi-Qul daryosi vodiysidagi Kuli-Mion qishlog„ida tik qiyalikda ikki 
qavat bo„lib joylashgan uy-kvartal namuna bo„la oladi. Birinchi qavatni umumiy 
tom ostida bir qatorga cho„zilgan chorva uchun xonalar tashkil qiladi. Ikkinchi 
qavatda ozgina chekinish bilan xuddi shunday bir qatorga bir tom ostida 
qatorlashgan yashash xonalari joylashgan. Butun guruhni jamoa (erkak)lar uyi - 
mehmonxona yakunlaydi. 
Kuli-Mion qishlog„i aholisi yozda tog„lardagi o„tloqlarga ketgan va yozgi 
yashash uchun maxsus qurilgan yozlik turar joylarda yashashgan. Kuli-Mion yozgi 
turar joy kvartali to„qqiz yashash xonasi va chorva mollari uchun uch molxonaga 
ega to„qqiz xo„jalikni birlashtiruvchi bitta katta qurilmadan iborat. Yozlikning 
ikkinchi kvartali xuddi shunday, faqat qiyalik bo„ylab qavat-qavat joylashgan turar 
joylar guruhidan iborat. Birmuncha chetroqda, yo„l bo„yida mehmonlar uchun uy-
mehmonxona bo„lgan. Bu yerda o„sha an‟analar, turar joyning o„sha rejaviy turi, 
faqat soddalashtirilgan va o„lchamlari kichiklashtirilgan. Qadim Xorazm atrofidagi 
“yalpi qurilishlarga ega manzilgohlar”ning tarhiy sxemasi haqida tasavvurga ega 
bo„lish uchun nisbatan ancha kechki namuna-Jonboz-qal‟a manzilgohining turar 
joy guruhlari-kvartallariga murojaat qilish mumkin. Bu yashash xonalarining 
yagona yaxlit birligi. Yalpi qurilmalardan faqat bir necha ochiq kichik hovlichalar 
ajralib turadi. Bu yaxlit massivda o„zaro bog„langan urug„lar guruhlari 
yashaydigan 150-200 ga yaqin xonalar birlashgan. Qadimgi Xorazmning Ayoz 
qal‟a rayon-rustak g„arbiy qismidagi katta oila qo„rg„oni ham xuddi shunday. 

---

26 
O„rta Osiyo hududidagi “yalpi qurilishlarga ega manzilgohlar” bizning 
kunlargacha turli saqlanish darajasida yetib kelgan. Ulardan ko„plarida, ayniqsa 
ancha kechki davrlarga tegishli bo„lganlarida umumiy jihatni - yashash 
xonalarining asosiy birligini asosiy birlik burchaklaridan biridagi yuqori 
ko„tarilgan qismdan ajralganligini kuzatish mumkin. Chirchiq daryosidagi 
Yangiyo„l tumani manzilgohlarining tuzilishi ham shunday (Qovunchitepa, 
Shoshtepa, Olimboytepa va boshqalar). Xorazm manzilgohlari (Tuman qal‟a) va 
Buxoro vohasining ba‟zi arxaik “tepalari” (Dingiltepa va boshqalar) ham shunday. 
Farg„onaning shimoli-sharqiy qismi “tepalari”: Oqtepa, Kultepa va boshqalar ham 
shunday ko„rinishda. 
Bu ko„tarilgan qism yov bostirib kelganda butun aholi uchun istehkom - 
oxirgi boshpana bo„lib xizmat qila olgan. Bu yerni hukmdor va kohin rolini 
bajargan oila boshlig„ining ibodat va doimiy turar joyi deb taxmin qilish joiz. Bosh 
binoning mavjudligi mulkiy tengsizlikni, oddiy jamoachilik muhitidan ajralib 
chiqqan badavlat imtiyozli guruhning paydo bo„lganligini anglatadi. 
Yashash xonalari asosiy qismining tarhiy tuzilishi turlicha. Ko„pgina arxaik 
manzilgohlarda (Qovunchitepa, Shoshtepa) tabiiy balandliklardan foydalanilgan. 
Asosiy xonalar do„nglik o„rtasida joylashgan va nisbatan kichik kenglikdagi 
parallel qubbali yo„lak ko„rinishida xom g„ishtdan qurilgan. Inshootlarning 
vayronaligi sababli butun turar joy massivining tarhi haqida fikr yuritishning 
imkoni yo„q. Faqat qubbali galereyalarning alohida qismlarigina topilgan xolos. 
Yangiyo„l tumani manzilgohlarida asosiy qubbali binoga, ba‟zida yarim 
aylana ko„rinishida oddiy jamoachilarning turar joy qurilmalari tutashadi. Butun 
turar joy guruhi paxsa devorlar bilan o„ralgan va faqat daryolar yoqasidagi yerlarda 
joylashgan qishloqlardagina devor bo„lmagan, chunki o„rab turgan botqoqliklar 
dushman hujumidan yetarlicha himoya qilgan. Joyning tabiiy sharoitlaridan - 
do„ngliklar, botqoqli pastlik yerlar va shu kabilardan foydalangan bu turdagi 
qishloqlar O„rta Osiyoning boshqa joylarida ham mavjud bo„lgan. 
Ba‟zi manzilgohlar vaqtning o„tishi bilan kengaygan va shunda birinchisi 
atrofida ikkinchi qishloq paydo bo„lgan, masalan, Oqtepa, Qovunchitepa, 

---

27 
Shoshtepa va boshqalar. 1934-1937 yillar qazilma ishlari ma‟lumotlariga ko„ra, bu 
ikkinchi qishloqlar hududida turar joy sifatida g„orlar, tuproqda o„yilgan yerto„la 
va kapalar xizmat qilganligi ma‟lum bo„ladi. O„sha vaqtda ular markaziy qism 
binolari kabi xom g„ishtlardan yoki qo„lda yumaloqlangan loydan bajarilgan. 
Bu qishloqlarning maydonlari turlicha: lekin ularni aniqlash mushkul, 
ko„pincha katta o„zgarishlar tufayli iloji ham yo„q. 
Xorazm hududida “yalpi qurilishli manzilgohlar” turiga Duman qal‟a kabi 
inshootlarni kiritish mumkin. 
Duman qal‟ada asosiy turar joy manzilining maydoni 0,90 gektarga teng. 
Tashqi devorlar kuchli vayrona ahvolda va o„pirilgan. Shuning uchun ularning aniq 
chegarasini aniqlash qiyin. Janubi-sharqiy burchakda minorali inshoot qoldiqlari 
qad ko„targan. Qal‟a devorlari ichida kuchli vayrona bo„lgan va o„zgarib ketgan 
xonalar tarhi qoldiqlari ko„rinadi. Xonalar bilan egallangan maydonlarni qisman 
xom g„isht terilgan joylardan aniqlash mumkin. Asosiy kirish yo„li g„arbiy devorda 
bo„lgan. Asosiy manzilgohga shimoldan va janubdan devor bilan o„ralgan ikki 
hovli tutashgan. 1,7 gektarli maydondagi shimoliy qurilma, chamasi, bosh bino 
bilan zamondosh; uning devor qoldiqlari juda kam, faqat ba‟zi joylarda kuzatiladi. 
3 gektar maydonga ega janubiy - ancha kechki qurilma, shimoliy qurilmaga 
simmetrik joylashgan. Uni Yangiyo„l tumani manzilgohlarining birinchi va 
ikkinchi qishloqlari bilan rejaviy tuzilishi jihatidan taqqoslash mumkin.