Lavrov vitaliy alekseyevich mamatmusayev toxir shaydulovich

Beshinchi bobi - feodalizmning temuriylar davri(XV asr)dagi yuksak rivoji 
davrini qamrab oladi. Bu vaqtga kelib O„rta Osiyoning mehnatkash ommasi 
mo„g„ul bosqinchiligi vaqtida kuchli zarar ko„rgan dehqonchilik xo„jaligini bir 
qadar tiklaydilar, ammo irrigatsion qurilmalar ilgarigi hajmida yangilangani yo„q. 
Vayron bo„lgan shaharlar yangitdan barpo etilgan. Madaniy hayotning yangi 
ravnaqi uchun zamin yaratilgan. 
XVI asrda hokimiyatning temuriylardan shayboniylarga o„tishi O„rta Osiyo 
ijtimoiy tuzumining biror ahamiyatli o„zgarishi bilan amalga oshmagan. Feodal 
zulmi ishlab chiqarish kuchlari rivojiga to„sqinchilik qilgan. Mamlakat iqtisodiy 
qoloqlik holatida bo„lgan, bu esa patriarxal va quldorchilik munosabatlari 
qoldiqlari bilan chigallashib, inqirozga yuz tutgan feodal tizimning turg„un 
xarakterini yuzaga keltirgan. 
XIX asr o„rtasida O„rta Osiyo Rossiya imperiyasi tarkibiga kiritilgan edi. 
Har bir bob materiali uch mavzu atrofida guruhlashadi: a) shahar me‟moriy-
rejaviy xususiyatlari, uning rivojining u yoki bu tarixiy bosqichida; b) turar joy
qo„rg„oni, kvartal va turar joy binosi shaharni hosil qiluvchi muhim omil sifatida; 
v) O„rta Osiyo me‟morlari tomonidan ilgari surilgan kompozitsion usullar. 
Bizni qiziqtirgan me‟moriy-rejaviy masalalarni, turli tarixiy davrlar uchun bir 
xil mukammallik va batafsil tushuntirish mumkin emas. Asosan, sun‟iy sug„orish 
O„rta Osiyoning tabiiy sharoitlarida muhim ahamiyat kasb etgan. U ulkan darajada 
aholi punktlarining u yoki bu joyida faqat joylashuvini emas, balki ularning rejaviy 
yechimini ham belgilab bergan. Ammo aholi joylarining rejaviy tuzilishini, 
irrigatsion tizim bilan o„zaro aloqasini, ayniqsa bunday inshootlarning ozgina 
qoldiqlari saqlanib qolgan uzoq davrlar uchun doim ham kuzatishga muvaffaq 
bo„linavermaydi. 
Ekspluatatsiya qilinayotgan shahar va qishloq aholisi asosiy ommasining turar 
joy binolarini o„rganishda bundan katta qiyinchiliklar yuzaga keladi. Tarix 
o„zining moddiy yodgorliklarida odatiy ommaviy xalq turar joylarining me‟moriy-
rejaviy tavsifi uchun deyarli material qoldirmagan. Qadim vaqtlardan faqat 
poydevorlarning arzimagan qoldiqlarigina yetib kelgan, ularga ko„ra qiyinchilik 

---

15 
bilan turar joylarning umumiy qiyofasini tasavvur etish va alohida xonalarning 
vazifasini aniqlash mumkin xolos. 
Anchagina keyingi vaqtlardan, asosan hukmron sinflar va badavlat 
shaharliklar namoyondalarining mustahkam qurilgan turar joylari qoldiqlarigina 
saqlanib qolgan. Kambag„al ekspluatatsiya qilinuvchi sinflarning turar joy 
binolari allaqachon yer yuzidan yo„q bo„lib ketgan. Shuning uchun turar joy 
qo„rg„oni, kvartal va turar joy binosi rejasi masalasini shaharni hosil qiluvchi 
muhim omil sifatida qarab, yalpi shahar binolari muhokamasini yetarlicha badavlat 
mayda hunarmand va savdogarlarning turar joy qo„rg„onlari doirasida chegaralab, 
asosan aholining nisbatan ta‟minlangan guruhi turar joylari bilan ish olib borishga 
majburmiz. Aholining muhtoj qatlamlariga kelsak, ular Amir Temur saroyidagi 
ispan elchisi Rui Gonsalez de Klavixo o„sha davrlardagi Samarqand haqidagi 
o„zining mufassal tavsifida bayon qilganidek, “daraxtlar tagida va g„orlarda” 
hayot kechirib, ba‟zida hatto oddiy turar joyga ham ega bo„lmagan. 
Materialning oddiy, ommaviy turar joylar bo„yicha bunday chegaralanishi 
mustabid-hukmdorlar va vorislik huquqiga ega feodallarning muhtasham 
inshootlari bilan yonma-yon mehnatkash aholining najotsiz muhtojligi hukmron 
bo„lgan qadim va o„rta asrlardagi O„rta Osiyo shaharlarining asl manzarasini keng 
ko„lamli namoyon qilishni murakkablashtiradi. 
Feodal shaharning ijtimoiy qarama-qarshiliklarini ochishda bizga ba‟zi bir, 
shunda ham yetarlicha bo„lmagan yordamni etnografik material bera oladi. 
O„rta Osiyo shaharsozligi tarixi uzluksiz ravon oqimga o„xshaydi. Tarixiy 
davrlar almashinishi eskirgan va yangi tug„ilgan o„rtasidagi, dramatik voqealarga 
to„la va ko„pgina madaniy an‟analar halokati bilan bir vaqtda davom etuvchi sinfiy 
kurash vaziyatida yuz bergan. Ammo bosqinchilar va hukmdorlar kelgan va 
ketgan, xalq esa qolgan va har bir keyingi tarixiy bosqichda qaysidir darajada 
ilgarigi progressiv jihatlarni o„zlashtirgan va davom ettirgan. Bu turli xildagi 
me‟moriy-rejaviy usullarni birlashtiruvchi umumiylikni ajratib ko„rsatishga 
yordam beradi va har bir tarixiy davr chegaralarida badiiy an‟analar rivojini, O„rta 
Osiyo xalqlari shaharsozlik tarixining har bir keyingi davrini belgilab, yangi 

---

16 
sifatlarga o„sib o„tgan qirralarning asta-sekin shakllanishini tushunish imkonini 
beradi. 
Hozirgi O„rta Osiyo xalqlari - o„zbeklar, tojiklar, turkmanlar, qozoqlar, 
qirg„izlar, qoraqalpoqlar faqat mahalliy emas, balki chetdan kelgan xalqlardan 
kelib chiqdi; ular orasidagi o„zaro aloqa zamonaviy O„rta Osiyo millatlarining 
tugal shakllanishiga olib keldi. 
Qadim So„g„d, pirovardida somoniylar davlatining asosiy yadrosi, tojiklar, 
keyin esa o„zbeklarning ham jipslashuv hududiy bazasi bo„lgan. Qoraxoniylarning 
o„rta asrlar davlati va uning o„rniga hokimiyat tepasiga kelgan temuriylar davlati, 
qadimiy Xorazm hududida o„zbek millatining yuzaga kelish jarayoni yuz bergan. 
Qadim davrlarning massagetlar qabilaviy ittifoqlari, keyin esa o„rta asrlar g„arbiy 
o„g„uz birlashmalari turkman millatining asosi bo„ldi. Sak qabilaviy ittifoqlari, 
keyinroq esa sharqiy qipchoq birlashmalari hozirgi Qozog„istonning ulkan 
hududini egallagan. Faqat XX asr boshida, qabilaviy guruhlarning etnik 
tarqoqligiga chek qo„yilgandagina, feodalizm qoldiqlari yo„q qilingandagina, 
hududiy umumiylik o„rnatilganda, milliy tillar shakllanishi tugagandagina va 
mamlakat siyosiy, iqtisodiy va madaniy uyg„onishining keng yo„li ochilgandagina 
mamlakatda O„rta Osiyo elatlarining asta-sekin shakllanishining murakkab 
jarayoni yakun topdi. 
O„zbekistonda har bir xalqning o„z milliy madaniyati rivojidagi xizmati va 
intilishlari yuqori baholanadi. O„zbek xalqi har bir millat, u xoh katta yoki kichik 
bo„lsin faqat ungagina tegishli va boshqa millatlarda bo„lmagan o„z 
xususiyatlariga, o„z spetsifikasiga ega. Bu xususiyatlar shunday hissa, ulush 
hisoblanadi, uni har bir millat dunyo madaniyati umumiy xazinasiga olib kiradi va 
to„ldiradi, boyitadi. Shu ma‟noda, hamma millatlar – hoh u kichik, hoh katta 
bo„lsin, bir xil holatda va har bir millat har qanday boshqa millat bilan teng 
ahamiyatlidir. 
Shaharlarni ta‟mirlash bo„yicha O„zbekiston me‟morchiligi fani oldida va 
amaliy xizmatchilari oldida vazifa turibdi- O„rta Osiyoning o„ziga xos sharoitida 

---

17 
milliy shaharsozlik an‟analarining progressiv jihatlarini ochish va ularni 
shaharsozlikning zamonaviy vazifalari bilan bog„lash. 
Biz shuni yodda tutmog„imiz kerakki, tarixni yaxshi qilib ham, yomon qilib 
ham bo„lmaydi, negaki tarixiy haqiqatni buzib ko„rsatish o„tmish merosidagi qoloq 
va konservativ jihatlarga tanqidiy munosabatni sustlashtiradi, sinfiy, g„oyaviy 
ziddiyatlarni yumshatishga olib keladi. Biz o„tmish merosidagi ilg„or, progressiv 
jihatlarni, qoloq, reaksion jihatlardan ajrata olishimiz, ular orasidagi kurashni 
anglay olishimiz zarur. 
Asrlar davomida yuzaga kelgan milliy an‟analarni qotib qolgan va o„zgarmas 
deb bo„lmaydi, ular hayot sharoitlari bilan birgalikda o„zgaradi. Milliy an‟analarda 
xalqning tarixiy ezgu orzu-umidlarini, uning eng yaxshi hissiyotlarini, uning 
ko„ngildagi umidlarini tarannum etuvchi, yuksalishga yordam beruvchi va o„z 
zamonasining badiiy oliy maqsadlarini ifodalovchi hamma narsa qimmatlidir. 
O„rta Osiyo shaharlarining keng va xilma-xil me‟moriy-rejaviy merosida 
bizning e‟tiborimizni eng gullab-yashnagan davr va o„ziga xos jihatlargina jalb 
qilishi kerak. Ular eng avvalo shahar rejasi uzviyligida majmuani shakllantiruvchi 
binolarning badiiy sifatida, nisbiy munosabatlarning alohida sistemasida va to„g„ri 
topilgan me‟moriy masshtabda namoyon bo„ladi. O„rta Osiyo shaharlari me‟moriy 
qiyofasining shakllanishida uning ifodaviy rang-barang silueti katta ahamiyat kasb 
etadi. Mahobatli binolar quruvchilari rangni baholay olgan va undan ustalik bilan 
foydalana olgan. O„rta Osiyo shaharlari rivojining har bir tarixiy bosqichida rang 
masalalari o„ziga xos va tabiiy yechimini olgan. O„rta Osiyo me‟morchiligining 
bu an‟anaviy sifatlari zamonaviylikda munosib davomini topishi kerak. 
Biz faqat temuriylar va shayboniylar musulmon badiiy madaniyatining 
boshqalardan yaxshiroq saqlangan feodal yodgorliklarigagina emas, shuningdek 
boshqa tarixiy davrlar yodgorliklariga ham, masalan, rivoji O„rta Osiyo hududida 
o„z muayyan qirralariga ega bo„lgan quldorlik antik yodgorliklariga ham bir xil 
huquq bilan murojaat qilishimiz mumkin. O„rta Osiyo badiiy va shaharsozlik 
madaniyati rivoji qadim davrining bizga tanish yodgorliklari doirasi taniqli olimlar 

---

18 
– me‟morlar, arxeologlar, tarixchilar va san‟atshunoslarning faol ishlari natijasi 
o„laroq kengayib bormoqda. 
O„zbek fani respublikamiz xalqlari tarixiy o„tmishi haqida ko„plab yangi 
ma‟lumotlarni aniqlaganidan keyin to„liq oydinlashdiki, ularning rivoji o„z 
yo„lidan borgan, ular xususiy moddiy asosda o„ziga xos madaniy qadriyatlarni 
shakllantirganlar. Shu bilan birga, O„rta Osiyo xalqlari har birining madaniy rivoji 
ular tarixiy taqdirining turli-tumanligiga qaramay, doimiy o„zaro aloqada bo„lgan. 
Bu bizga har bir xalqning madaniyat umumiy xazinasiga tarixiy hissasi darajasidan 
qat‟iy nazar, O„rta Osiyo shaharsozligini XX asr boshigacha O„rta Osiyo 
zamonaviy xalqlari har birining respublikalari hozirgi chegaralarida aynan qanday 
qadimgi inshootlar saqlanganligiga qaramay, ularga murojaat qilish huquqiga ega 
me‟moriy meros sifatida qarab chiqish mumkin, deb hisoblash huquqini beradi. 
O„rta Osiyo shaharsozligi o„tmishiga chuqur nazar solish, shaharlarning 
tarixiy shakllanish yo„llarini anglash, o„zbek shaharsozligiga yordam berishi kerak. 
Hamma eski narsalar yangisi uchun xizmatga qo„yilishi kerak. Mana, nima uchun 
shaharlardagi imoratlarda va qadim mahobatli binolar qoldiqlarida moddiy 
ifodalangan tarixni astoydil asrab-avaylash zarur. Xalq ustalari - qadim an‟analarni 
davom ettiruvchilarning zamonaviy qurilishdagi faol ishtiroki ham uzluksiz ravnaq 
va rivoj yo„lida borayotgan respublikamiz badiiy madaniyatining bundan keyingi 
mukammallashuviga yordam berishi kerak.

---

19