Lavrov vitaliy alekseyevich mamatmusayev toxir shaydulovich

Movaraunnahr shaharlari. Buxoro - somoniylar poytaxti bo„lib, tez o„sgan 
va savdo hamda hunarmandchilik faoliyatining markazi bo„lib qolgan. Shahriston- 
arablargacha bo„lgan davrda shaharning asosiy qismi- savdo-hunarmandchilik 
bilan shug„ullanuvchi aholi joylashgan shahar atrofi-rabodlarning zich xalqasi 
bilan kengayib borgan. Ularda keng bozorlar, saroylar, masjidlar, jamoat binolari 
paydo bo„lgan. Hayotning shahristondan rabodga ko„chib o„tishi va uning 
shaharning teng huquqli bir qismi deb tan olinishi VIII-XI asrlarda ro„y bergan. Bu 
vaqt davomida Buxoro rabodi kengayib ulgurgan va somoniylar davriga kelib ikki 
- ichki va tashqi devorlarga ega bo„lgan. Ichki - dastlabki rabod devorlarini 
belgilash uchun biz ma‟lumotlarga ega emasmiz. Faqat arab geograflari tomonidan 
qayd etilgan 11 raqami ostida darvozalar nomlari qolgan xolos. 
Somoniylar Buxorosi ko„chalari ancha kengligi bilan ajralib turgan va tosh 
bilan yotqizilgan, bu arxeologik tadqiqotlar bilan tasdiqlangan. Ammo nisbatan 
keng ko„chalarga qaramay, shaharda aholi zichligi tufayli tirbandlik sezilgan. 
Buxorodagi bu kamchilik somoniylar davlatining boshqa hamma shaharlaridagiga 

---

89 
nisbatan sezilarli bo„lgan. Shu sababli ko„pincha yong„inlar sodir bo„lgan. 
Shaharning boshqa salbiy sifatlari ham (badbo„y hid, yoqimsiz suv va boshqalar) 
binolar zichligi bilan bog„liq, bularning hammasini Maqdusiy va boshqa 
yozuvchilar eng keskin iboralarda tasvirlaydilar. 
Shaharning erkin rivojiga qal‟a devorlari to„sqinlik qilgan. Devorlarning uch 
qatori bilan o„ralgan (shahriston devori va rabodning ikki devori), baquvvat 
sitadelga ega bo„lgan Buxoro, kuchli mudofaalangan shahar bo„lgan. “Xuroson va 
Movarounnahrda Buxorochalik kuchli mudofaalangan va gavjum shahar yo„q”, - 
deydi arab geografi Istaxriy. 
Shahar o„zining ko„p asrlik hayoti davomida faqat bitta umumiy markaz 
atrofida kengayib, o„sha joyning o„zida qolgan. Shu tufayli shahar tarhining shakli 
V.Bartoldning fikricha, asosan o„zgarmagan. Uzoq o„tmishda shakllangan shahar 
markazlari o„sha joyning o„zida saqlangan, ko„chalar yo„nalishi ilgarigidek qolgan.
Azaldan tashkil topgan va hozirgacha shahar kompozitsiyasini belgilab 
beruvchi bunday me‟moriy-rejaviy markazlariga shahriston ko„chalarining 
kesishuv joylari kirgan. Ular XVI asrda Zargaron savdo gumbazi, sitadel-ark 
oldidagi Xorazm (g„arbga), Romiton (shimoliy-g„arbga) va Vobkent (shimolga) 
yo„llari tarqalgan Registon maydoni, Labihovuz oldidagi Xuroson (janubi-
g„arbga), Novmiton (janubga) va Qarshi (sharqqa) ko„chalari ketgan maydonlardir. 
Shaharning bu uch planirovka tugunini o„zining butun uzunligi bo„ylab 
chorrahalarda gumbazli inshootlar bilan usti yopilgan bosh savdo ko„chasi 
birlashtirgan. 
Shahar rejasi o„zining shaklini deyarli o„zgarmas saqlagan holda shahar 
binolari jihatidan juda o„zgargan. Qo„rg„on inshootlari ko„p marotaba vayron 
bo„lgan va qayta tiklangan. Jome masjidi - shaharning ibodat va kompozitsion 
markazi - shaharning kengayishi hisobiga sitadeldan shahristonga ko„chib o„tib, bir 
necha marotaba qayta qurilgan. Birinchi masjid arkda, zoroastriylar - olovga 
sig„inuvchilar ibodatxonasi o„rnida tiklangan. Tez orada uni ark chegarasidan 
tashqariga, shahriston yaqiniga ko„chirganlar. 1123 yilda Muhammad Arslonxon 

---

90 
jome masjidini shahristonga - shaharning ma‟muriy-siyosiy markaziga, hozirda 
joylashgan o„rniga olib o„tgan. 
Binolarning ko„pi xom g„ishtdan va yog„ochdan tiklangan. Pishiq g„isht faqat 
mahobatli binolar uchun qo„llangan. Musulmonlar davrigacha Buxoroda ko„plab 
mahobatli binolar qurilgan. Sitadeldan tashqari somoniylarning saroy inshootlari 
Registonda va shahardan chiqish joylari yonidagi qal‟a darvozalari yonida 
joylashgan. Registonda o„nta devon - hukumat rasmiy idoralari bo„lgan. Shunday 
qilib, anchagina muhim inshootlar yoki hukumat markazi atrofida, sitadel yonida, 
yoki shahardan chiqish joyi yonida guruhlashgan, chunki uncha zich bo„lmagan 
hudud saroy inshootlarini shahar chetidagi binolar turlari kabi erkin planlashtirish 
imkonini bergan. 
Mo„g„ullargacha bo„lgan vaqtdagi Samarqand Afrosiyob shahri hududini, 
hozirda mavjud bo„lgan shahardan shimolroqni egallagan. Ilgari Bolahisor (ya‟ni, 
yuqorigi istehkom) deb nomlangan bu joy o„zining hozirgi nomini O„rta Osiyo 
eposi qahramonlaridan birining nomidan olgan. Shahar tepalik joyda joylashgan 
bo„lgan va 200 gektarga yaqin maydonni egallagan. Uning butun hududi bir 
qancha konsentrik kattalashuvchi devorlar bilan ajratilgan, bu shahar hududining 
izchil o„sishini ko„rsatadi. Dastlabki o„zak - qal‟a-sitadel - Siyobning tik jarli 
qirg„og„idagi anchagina ko„tarilgan shimoliy qismining 15 gektarga yaqin 
maydonini egallagan. Sitadel tepaligi-sun‟iy hosil bo„lgan. Tuproq uning etagidan 
olingan, shuning uchun atrofida chuqur handaq hosil bo„lgan. Devor bo„ylab bir 
qancha minora qurilgan va ikki joyda darvoza o„rnatilgan. 
Devorlarning ikkinchi qatori 1350 m uzunlikda bo„lib, 50 gektar maydonni 
o„ragan. Uning orqasidan 2300 m uzunlikdagi, taxminan 70 gektar maydonni 
chegaralovchi uchinchi devor qurilgan. Nihoyat, VIII asrga kelib to„rtinchi, oxirgi 
qator devori bunyod etilgan. Bu tashqi devorlar o„z shakli bo„yicha trapetsiyaga 
yaqin bo„lgan 200 gektarga yaqin maydonni o„rab turadi. Devorlar asosi 10-12 
metrgacha yetadi, balandligi ichki tomondan 10-12 metrni, tashqaridan, agar 
handaq tagidan hisoblansa, 40 metrni tashkil qiladi. 

---

91 
Arab yozuvchilarining guvohliklaricha, tashqi devorda to„rtta darvoza 
bo„lgan. Shimolda-Buxoro, janubda-Kesh, sharqda-Xitoy va g„arbda-Temir 
darvozalar. Chamasi, tashqi devorlar VIII asrgacha, shaharning yangi joyga 
o„tgunicha qadim Samarqandning chegarasi bo„lib xizmat qilgan. Ichki 
devorlarning 
uch 
qatori 
shaharning 
sitadeldan 
rabodga 
qarab 
izchil 
kengayganligini ko„rsatadi. Shaharning yomon saqlanganligi uning ichki 
planirovkasi va binolarini faqat umumiy shakldagina tiklash imkonini beradi.
Samarqand suv bilan mo„l-ko„l ta‟minlangan. 1222 yilda shaharni kelib 
ko„rgan Xitoy sayohatchisi Chan-Chun shunday yozgan: “Samarqand kanallar 
qirg„og„ida qurilgan. Yozda ham, kuzda ham bu yerda yomg„ir yog„maydi, 
shuning uchun odamlar shaharga ikki daryoni burib yuborgan va suvni hamma 
ko„chalar bo„ylab shunday taqsimlaganki, har bir uy undan foydalana oladi”. 
Amir Temurgacha bo„lgan Samarqand yuqori, tepalik joyda joylashgan. 
Shuning uchun shahar hududiga suv olib kelish uchun sun‟iy inshootlar kerak 
bo„lgan. Ular haqida Chan-Chundan ancha keyin shaharga kelgan Yoqut yozadi. U 
katta qo„rg„oshin quvurni (jo„yi arzis) ta‟riflaydi, shu quvur orqali suv shaharga 
kelgan. U qisman baland tepalikdan o„tgan, shahar chekkalarida esa uni maxsus 
tosh tayanchlar ko„tarib turgan. Shu bilan birga shaharni o„rab turgan ulkan bog„ 
va daraxtzorlar tilga olinadi. “Shahar atrofida, - xitoy sayohatchisi aytadi,- bir 
necha li (li-500 m) davomida uzluksiz navbatma-navbat bog„lar, daraxtzorlar, 
gulzorlar, osma quvurlar, sun‟iy hovuzlar, sun‟iy ko„llar cho„zilib ketgan. Chindan 
ham Samarqand - ajoyib shahar”.
Afrosiyob tepaligidagi, bir necha qator devorlar bilan o„ralgan va tik jarlikda 
joylashgan Samarqand kuchli mudofaalangan joyni tashkil qilgan. Ko„chalar 
qoldig„i saqlanmagan. Ularning me‟morchiligi va yo„nalishlarini belgilashni faqat 
taxmin qilish mumkin. Chamasi, ular tor va egri-bugri bo„lgan. 
Toshdan qurilgan mahobatli inshootlar ko„p bo„lmagan. Sitadeldan g„arbda 
joylashgan minorali jome masjidi, shahar hammomi va bir qancha jamoat binolari 
toshdan bunyod etilgan xolos. Yalpi pishiq g„ishtdan qurilgan binolar deyarli 
bo„lmagan. Odatda, u faqat poydevorlar va pollar uchun ishlatilgan. Devorlar

---

92 
faqat xom g„ishtdan qurilgan yoki sinchli va paxsadan bo„lgan, ba‟zida alebastr 
bilan suvoq qilingan. Ko„pincha gumbazli tomlar qo„llangan. Binolar balandligi 
ikki qavatdan oshmagan. 
Shahar tepalik joyda ko„plab bir-ikki qavatli uylarning zich joylashuvidan 
iborat go„zal manzara kabi namoyon bo„lgan. Shahar binolari orasida ajralib 
turuvchi jamoat binolari, chamasi boy bezaklar va qoplamalarsiz bo„lgan, chunki 
Afrosiyobda hozircha ularning ahamiyatga ega qoldiqlari topilmagan. 
Feodal davri Termizining gullab-yashnash vaqti XI-XII asrlarga borib 
taqaladi. IX asr oxiriga kelib devor bilan o„ralgan, taraqqiy etgan rabodga va saroy 
joylashgan shahar cheti hududiga ega bo„lgan. 
Shahar VIII asrgacha devorlar bilan o„ralgan keng tepalik hududini egallagan, 
u yerda ko„handiz va dastlabki shahriston joylashgan. Keyinchalik, IX-X asrlarda, 
shahar tor tomoni bilan daryoga qaragan cho„ziq to„g„ri burchak shaklidagi 
hududni egallagan holda shimoli-sharqqa tomon kengaygan. Hududning bu 
qismini shahristonning kengayishi sifatida qarab chiqish mumkin. Bu yerda to„g„ri 
burchak ostida kesishuvchi ko„chalarning ikki asosiy yo„nalishi va chorrahadagi 
qandaydir muhim bino qoldiqlari kuzatiladi. 
Keyinroq shaharga rabod – ilgarigi shahardan bir necha barobar ortiq bo„lgan 
keng hudud qo„shiladi. Bu yerda hunarmand-ishlab chiqarish kvartallari, yirik 
binolar, ibodat inshootlari va bozorlar to„plangan. 
Termiz rabodi rejasining asosida taxminan to„g„ri burchak ostida kesishuvchi 
ko„chalarning yetarlicha to„g„ri tarmog„i yotadi. Ikki magistral ajralib turgan: biri
sharqqa tomon birmuncha og„ishish bilan shimoldan janubga borgan; u shimoliy 
devorning o„rta darvozalari yonidan boshlangan; janubiy qismda uning tugashi 
kuzatilmaydi; boshqasi g„arbdan sharqqa borgan, sharqiy devorning shimoliy 
darvozalari yonidan boshlanib, g„arbiy devorning shimoliy darvozasi yonida 
tugagan. 
Bu ikki magistrallarning kesishuvi rabodning muhim joyi bo„lgan, chunki bu 
yerda shaharning yirik binolari guruhlashgan. Ularning rekonstruksiyalash qiyin 
bo„lgan ozgina qoldiqlari bizning kunlargacha saqlangan va 1936 yildagi 

---

93 
M.Masson boshchiligidagi Termiz kompleks ekspeditsiyasi ishtirokchilari 
tomonidan tadqiq qilingan va tavsiflangan. X asr boshi bilan sanalangan yirik 
masjid rabodning shimoliy maydonida, qal‟a devori yaqinida joylashgan. 
Bozor va hunarmandchilik rayoni rabodning kattagina hududini egallagan. 
Hunarmandlar kvartallari o„lchamlari jihatidan anchagina katta – 4 gektardan ortiq 
bo„lgan. Termizda, boshqa yirik shaharlardagi kabi hunarmandlar kvartallari 
mutaxassisliklar bo„yicha alohida guruhlar bilan egallangan. Ular rabodning 
janubi-g„arbiy qismidagi metall shlak qoldiqlari va shishasimon kuydirilgan modda 
bo„laklari bo„yicha hozirda kuzatilayotgan rayonlarni egallagan. Bu yerda 
shubhasiz, metall va shisha ishlab chiqaradigan hunarmandlar jamlangan. 
Shaharning janubi-sharqiy qismi to„liq kulolchilik ustaxonalari bilan egallangan. 
Kulolchilik ustaxonalarining ikkinchi rayoni shimoli-sharqiy qismda bo„lgan. 
Ishlab chiqarish ustaxonalarining bir qismi rabod devorlaridan tashqariga olib 
chiqilgan, masalan, ko„plab g„isht zavodlari. 
Hunarmandchilik 
rayonlari, 
tabiiyki, 
magistral savdo ko„chalariga 
bog„langan. Chamasi, asosiy savdo joylari shimoldan janubga boruvchi magistral 
bilan uning ikki parallel bo„lakka bo„linuvchi qismida bog„langan. Ular orasidagi 
masofa turar joy qo„rg„onining joylashishi uchun juda torlik qilgan, ammo savdo 
joylari uchun yetarli bo„lgan bo„lishi mumkin. Hunarmandchilik rayonidan uncha 
uzoq bo„lmagan joyda boylarning uylari joylashgan. 
Rabod rejasining umumiy tuzilishi - sharqdan g„arbga yo„nalgan ko„ndalang 
ko„chalarning ko„pligi, faqat birgina shimoldan janubga tomon yo„nalgan katta 
bo„ylama ko„chaning mavjudligi - ma‟lum darajada tabiiy sharoitlar tufayli kelib 
chiqqan. Janubdan shahar daryo bilan (Jayxun-Amudaryo) chegaralangan. Shahar 
hududi daryo bo„ylab rivojlangan. Shaharni suv bilan ta‟minlovchi kanallar ham 
daryoga parallel holda yo„naltirilgan. Shahar va shahar cheti joylari rivojining 
sharqqa tomon yo„nalgan holda bo„lganligi tabiiy. Ammo, shu bilan birga, bu 
yerda shahar-rabodning yangi qismi rejasida shahriston planirovka usullarini 
eslatuvchi hali barham topmagan an‟analarni ko„rmaslik mumkin emas. 

---

94 
1220 yilda Termiz mo„g„ul qo„shinlari tomonidan vayron qilingan. Shundan 
beri shahar hech qachon eski joyida yangitdan yuzaga kelmagan; u sharqroqda, 
Surxondaryo qirg„oqlarida joylashgan.