Lavrov vitaliy alekseyevich mamatmusayev toxir shaydulovich
Download 2.05 Mb. Pdf ko'rish
|
O‘RTA OSIYO SHAHARSOZLIK MADANIYATI
|
Xorazm shaharlari. 712 yilda Xorazmni arablar ishg„ol qiladi va X asrda
uning shimoliy qismida joylashgan Urganch (arabchada Jurjoniya) poytaxt bo„lib qoladi. Shahar yo„llar chorrahasida eng yaxshi holatni egallagan. Uning iqtisodiy ahamiyati o„sgan. Savdo yo„llari Urganchni sharqning asosiy davlatlari – Xozariya (Bolgariya) bilan, Isfajob orqali Mongoliya va Xitoy bilan, Movaraunnahrning hamma asosiy shaharlari (Buxoro, Samarqand va boshqalar) bilan bog„lagan. Xorazm hukmdorlari saroylar qurganlar. Urganch O„rta Osiyoning eng yaxshi shaharlaridan biri bo„lgan va Buxoro - somoniylarning ajoyib poytaxtidan keyin ikkinchi o„rinni egallagan. 1221 yilda shahar mo„g„ullar tomonidan vayron qilingan. Chingizxon qo„shinlari yarim yillik qamaldan keyin uni yo„q qilganlar. Ammo Urganch juda tez, XIII asrdayoq o„zining ilgarigi madaniy va savdo ahamiyatini tiklagan. Bu yerda kesishgan savdo yo„llarining tuguni juda katta edi. Arab sayohatchisi Ibn Battuta 1333 yilda tiklangan Urganchga kelib, uni o„z tavsifida eng muhim shahar deb atagan. “Unda,-deydi u,- go„zal bozorlar, keng ko„chalar va ko„p sonli binolar ... bu shahar xalq to„dasi bilan azim, shuning uchun kunduzlari u yerdan o„tib bo„lmaydi”. Bu umumlashtirilgan xulosaviy tavsif Urganchni poytaxt darajasidagi obod savdo va madaniy markaz sifatida xarakterlaydi. Shahar ko„plab mahobatli inshootlar bilan boyigan. 1388 yilda Urganch Amir Temur tomonidan qo„lga kiritilgan. U o„z vatani Shahrisabzga va o„z poytaxti Samarqandga ko„plab madaniy boyliklarni va hunarmand aholini olib ketgan. Xarobaga aylangandan keyin shahar qisman tiklangan bo„lsada, ammo o„zining ilgarigi ahamiyatini qaytara olmagan. Azim shahar Urganch devor bilan o„ralgan, bizning kunlargacha 10 km ga cho„zilgan, yer yuzidan qisman supurib tashlangan uyum ko„rinishidagi maydonni egallaydi. Hozir Oq-qal‟a nomi bilan ma‟lum bo„lgan sitadel bir km li aylanaga 95 ega bo„lib, shaharning janubi-sharqiy burchagida joylashgan edi. Sitadel minoralarga ega xom g„ishtdan tiklangan baquvvat ikki metrli devorlar bilan mudofaalangan. Qal‟aning janubiy devori yonidan Jayxun-Amudaryoning eski oqimi o„tgan. Shaharning ancha eski (mo„g„ullargacha bo„lgan) qismi hozir Tosh-qal‟a deb ataluvchi, uning janubiy yarmini egallagan. Shahar shimolga tomon kengaygan va Oltin O„rda davriga tegishli o„tmish vaqtlarda faqat uyum bilan chegaralangan hududni emas, balki uning chekkalarini ham egallagan. Shahar darvozalarining o„rni va soni noma‟lum. Yozma manbalarda uchta darvoza tilga olinadi. Juvayn dunyo darvozasi va Qobilon darvozalari haqida, Maklisp Xodjaj darvozalari haqida gapiradi. Shu mualliflarning o„zi ko„plab kvartallar va saroylarni, shahar chetidagi ko„ngil ochar bog„larni, shaharni kesib o„tuvchi katta kanalni ta‟riflaydilar. Mo„g„ullargacha bo„lgan bu hamma qurilmalardan hech qanday iz ham qolgan emas. Oltin O„rda vaqtidan ibodat binolari (maqbaralar, minoralar, masjidlar qoldiqlari) va xorazmliklarning XIII-XIV asrlardagi yuksak qurilish madaniyati haqida guvohlik beruvchi jamoat binolari faqat qisman saqlangan. Poytaxt Urganch yaqinida joylashgan katta Xorazm shahri - Mizdaqxon, Urganch bilan faqat qo„shnichilik bilan bog„lanmagan. X asrda u Urganch bilan hatto raqobatlashgan. XIII-XIV asrlargacha Xorazmning bu yirik shaharlarining yaqin madaniy-iqtisodiy aloqasi davom etgan. Mizdaqxon sitadeli bir km dan ortiq aylanaga ega, chamasi tabiiy paydo bo„lgan tepalikda joylashgan. U Govur qal‟a nomi bilan mashhur. Sitadel burchagida taxminan 50x50 metr maydonga ega katta ko„shk joylashgan. So„ngra shaharning asosiy hududi hisoblangan, sharqdan, alohida qadrlangan Muzlum- Suluvxon maqbarasiga ega ulkan qabriston tepaligi bilan tutashuvchi ulkan maydon (ko„ndalang o„lchami 1 km gacha bo„lgan) keladi. Sitadelda hayot, chamasi, X asrda to„xtagan. Shaharning qolgan hududida jo„shqin hayot XIV asrda Xorazmning Amir Temur tomonidan ishg„ol qilinishi bilan barham topgan. Har holda shahar tadqiqotchisi A.Yakubovskiyda bu yerda shaharning Oltin O„rda 96 davrida, ya‟ni XIII-XIV asrlarda mavjud bo„lganligi haqidagi dalil shubha uyg„otmaydi. Download 2.05 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|