Lavrov vitaliy alekseyevich mamatmusayev toxir shaydulovich

Kichik shaharlar. Yuqorida biz O„rta Osiyoning qator yirik shaharlarining 
me‟moriy-rejaviy xarakteristikasini ko„rib chiqdik. Ammo shuni aytib o„tish 
kerakki, qilingan umumlashmalar va xulosalarni uzoq vaqtlar mobaynida 
rivojlangan katta shaharlarga ham tegishli deyish mumkin. Ammo mo„g„ul davri 
uchun odatda tasodifiy va tartibsiz joylashgan mudofaalanmagan rabodlar bilan 

---

99 
o„ralgan ko„proq yoki kamroq muntazam to„g„ri burchakli planirovkaga ega 
chekka kichik shaharcha-shahriston uncha xarakterli emas. 
Xorazm manzilgohi Dovudan qal‟a (Charmanyob arig„ida) shunday kichik 
shahar namunasi bo„lib xizmat qiladi. Ammo biz hozircha o„sha davr kichik 
shaharlari haqida ularga umumlashtiruvchi me‟moriy-rejaviy xarakteristikasini 
berish uchun juda kam materialga egamiz.
3. Chegara mudofaa istehkomlari - rabotlar 
 
Ko„chmanchilarning yaqindaliklari kuchli mudofaalangan ko„plab qal‟alar - 
rabotlar, karvonsaroylar, dehqonchilik vohalarini o„rab turuvchi g„ovlar qurish 
zaruratini yuzaga keltirgan. Ko„chmanchi sahro bilan chegaradosh bo„lgan har 
qanday yirik shahar shunday istehkomlarning butun bir sistemasi bilan o„ralgan 
bo„lgan. Ularga: a) rabotlar, ya‟ni tomonlari to„rt yoqqa qaratilgan, 300-350 
metrdan uzunlikdagi to„g„ri burchakni tashkil qiluvchi mahalliy aholidan iborat 
garnizonli qal‟alar; devorlar burjlar bilan mustahkamlangan, kirish darvozalari 
kuchli mudofaalangan; b) mudofaalangan karvonsaroylar, tarhda to„g„ri burchakli, 
100 metrgacha uzunlikdagi tomonlarga ega, devorlari bo„ylab qurilmalar bo„lgan, 
katta ochiq hovlili; v) xisnalar - shaharga kirish ostonasini himoyalovchi kichik 
qal‟alar kirgan. 
Buxoro vohasini o„rab turgan, arab bosqinchiligigacha bunyod qilingan 
Kampirdevorlar sistemasiga mudofaalangan qishloqlarni tashkil qiluvchi harbiy - 
savdo rabotlari kiritilgan. Ular faqat o„troq aholini dushmandan himoyalab qolmay, 
tinch vaqtda ko„chmanchi xalq bilan savdolashish funksiyasiga ham ega bo„lgan. 
Kampirdevor himoyasi ostidagi mudofaalangan rabot - Qizil-tepa manzilgohi 
anchagina xarakterli. Asosiy istehkom asosida 3,5 m qalinlikdagi, burchaklarida 
burjlari bo„lgan devorlar bilan o„ralgan, tomonlari 108-108 m bo„lgan kvadratni 
tashkil qilgan. Devorlar ichida qurilmalar, kulol pechlari, metall qotishma 
qoldiqlari bo„lgan. Devorlarning asosiy to„rtburchagiga parallel, yarmi o„tgan 
davrlar mobaynida siyqasi chiqqan, taxminan 300x300 m maydonni o„rab turuvchi, 

---

100 
devorlarning ikkinchi qatori o„tgan. Chamasi bu tashqi devorlar dushman hujumi 
vaqtida atrofdagi aholining joylashishi uchun mo„ljallangan hududni himoya 
qilgan. 
Qiziltepa rabotining umumiy o„lchami Yettisuv rabotlarining bir xil 
o„lchamlariga muvofiq keladi. Sirdaryo quyi oqimining rabotlari ham xuddi 
shunday xarakterga ega. Miyram istehkomi birmuncha yirikroq; uning ichki 
devorlari o„lchamlari 140x140 m. Bolapon tepa va Oqqo„rg„on istehkomlari 
boshqacha ko„rinishda. Ularning asosiy o„zagi - 120 m diametrga ega bo„lgan 
istehkomni tashkil qiladigan, tarhda aylana shaklidagi tepalik, unga g„ov bilan 
o„ralgan, chamasi harbiy harakatlar vaqtida atrofdagi aholiga boshpana bo„lib 
xizmat qiladigan noto„g„ri shakldagi maydon tutashgan. 
Bu istehkomlarni Buxoro Kampirdevor sistemasidagi kichik Xazora qal‟asi 
bilan yaqinlashtirish mumkin. U yerda istehkomga tutashuvchi g„ovlar savdo-
hunarmandchilar manzilgohlarining ibtidosi sifatida izohlanishi mumkin bo„lgan 
maydonlarni o„rab turgan. 
Xorazmshohlar davriga (XII asr) tegishli bo„lgan qo„rg„on-rabotlarning bir 
qismi Jayxun-Amudaryo bo„ylarida joylashgan. Odatdagidek, bu kichik, bir tipli, 
rejada to„rtburchak shaklidagi qo„rg„onlardir.
Qiz-qal‟a o„lchamlari bo„yicha anchagina katta va plani bo„yicha o„ziga xos 
(Amudaryo o„rta oqimining o„ng sohili). Qo„rg„on baland ko„tarilgan tepalik 
o„rniga ko„ra noto„g„ri shaklga ega. Inshootlarning asosiy maydoni, o„ziga xos 
sitadel, qo„rg„onning shimoli-g„arbiy qismida, kirish darvozalari yaqinida 
joylashgan. Turar joy xonalari qo„rg„on devorlari bo„ylab joylashgan (“turar 
joylarga ega devorlar” g„oyasining o„ziga xos talqini shundan kelib chiqqan). 
Yuqorida keltirilgan Xorazm qal‟alarida sitadel yoki inshooot Sirdaryoning, 
sitadel mudofaalangan maydon o„rtasini egallagan ba‟zi qal‟alariga qarama-qarshi, 
tashqi devorlaridan birining oldiga surilgan. VIII-XII asrning chegaradagi 
mudofaalangan manzilgoh-rabotlari mamlakatimizning asosiy rayonlarida va sahro 
bilan chegaralanuvchi uning uzoq chekkalarida, faqat kichik detallaridagina farq 
qiluvchi xuddi o„sha planirovka variantini beradi. Arablar davrigacha, ilgari ham 

---

101 
qo„llanilgan istehkomlarning ikki, bitta umumiy markazga ega bo„lgan 
xalqalaridan tashkil topgan mudofaalangan manzilgoh turi faqat o„zining absolyut 
o„lchamlarida kattalashgan holda ilgarigidek qolgan. Bu esa ehtimol, 
ko„chmanchilarning o„troq dehqonlar va hunarmandlar bilan savdo aloqalarining 
kuchayishi va rivojini ko„rsatadi.