Lavrov vitaliy alekseyevich mamatmusayev toxir shaydulovich

Yettisuv shaharlari. Somoniylar davridagi Taroz musulmon Sharqining yirik 
markazlaridan biriga aylanadi. Zamondoshlar uning savdo ahamiyatini 
ta‟kidlaydilar. Ibn Ruste (X asr) uni savdogarlar shahri deb ataydi. Ibn Xavqal (X 
asr oxiri) yozadi: “Taroz - musulmonlarning turklar bilan savdo joyi ... uni islom 
(mamlakati)dan hech kim bosib o„tmaydi, chunki kim uni bosib o„tsa, qarluqlar 
chodiri (ya‟ni ko„chmanchilar)ga kiradi”. Bu va boshqa ko„plab guvohlar 
shaharning savdo ahamiyatini, uning qishloq xo„jalik tevarak atrofi bilan 
chambarchas 
iqtisodiy 
va 
madaniy 
aloqasini 
ta‟kidlaydilar. 
Turklar-
ko„chmanchilar o„troq shahar hayotiga o„tadilar. Bu yerda, Yettisuvda shaharlar
somoniylargacha bo„lgan vaqtlardayoq (IX-X asrlar) yuzaga kela boshlagan. Bu 
vaqtga kelib Taroz faqat shahriston va sitadelga emas, balki shahar atrofi-
rabodlarga ham ega bo„lgan. 
Qoraxoniylar davrida shahar devoriy suratlarga ega mahobatli binolar bilan 
bezatilgan. Qazilmalarda vodoprovod topilgan. Bu feodal o„rta asrining muhim 
poytaxt shahri bo„lgan va faqat mo„g„ullar hujumi bilan bog„liq bo„lgan harbiy 
falokatgina uning hayotini to„xtatgan. 
Taroz, Yettisuvning boshqa shaharlaridan ko„ra ko„proq o„ziga O„rta Osiyo 
madaniyati qirralarini singdirgan. Musulmon O„rta Osiyosi uchun u ko„chmanchi 
dunyo muhitida tayanch va uzoq o„lkasi bo„lgan. 
Sharqqa qanchalik uzoq kirib borilsa, shaharlar rejasida mahalliy xususiyatlar 
shunchalik ko„proq paydo bo„ladi. Chu daryosi rayonidagi shaharlar o„z turi 
bo„yicha Talas shaharlariga yaqin, ammo ularning ko„chmanchi-turklar orasidagi 
chegarada joylashgan o„rni bilan yuzaga kelgan ba‟zi tafovutlarga ega. Ularda 
Movaraunnahr an‟analari ko„chmanchilarning barham topmagan turmush 
ko„nikmalarini aks ettirgan holda mahalliy turk xususiyatlari bilan aralashgan. 
Shaharlarning bunday turiga turk xoqonligi hukmdorlarining ikki marotaba
poytaxti bo„lgan Bolosog„un va Sarig„ namuna sifatida xizmat qilishi mumkin.

---

97 
Yettisuv shahar hayoti VIII-XII asrlarda o„z ravnaqiga erishdi, bu davr 
shaharlari Chu-Talass daryo oralig„ida ko„p va asosiy vohalar hududini egallaydi; 
ko„chmanchilar tog„ daralari va vodiylarga surilib chiqadilar. 
Bolosog„un va ayniqsa Sarig„ shaharlari eski so„g„d qishloqlaridan paydo 
bo„lgan aholi joylari namunalarini tashkil qiladi. Ular o„z arxitektonikasi bo„yicha 
Movaraunnahr shaharlariga muvofiq keladi, ya‟ni sitadel, shahriston va rivojlangan 
rabodga ega. Ammo bu shaharlar ko„chmanchilarning vaqtinchalik o„troqlashuv 
joyi va eski markaz-shahriston hududida emas, shahar atroflarida, tarhda to„g„ri 
burchakli shakldagi mustaqil devor bilan o„ralgan, baquvvat mudofaalangan 
darvozalar va harbiy minoralarga ega yangi maydonda o„rnashgan ko„chmanchi 
xonlarning qarorgoh-shtabi bo„lgan. Masalan, XII asrda chamasi eski shahriston 
emas, himoya handaklari bilan o„ralgan sharqiy hudud Bolosog„un hayotining 
markazi bo„lgan. Qazilmalar natijasida bu yerda budda monastiri topilgan. 
Xuddi shunday, devor bilan o„ralgan to„g„ri burchakli hudud Sarig„da, 
shahristondan g„arbda kuzatiladi. 
Ili daryosi vodiysidagi shahar turidagi manzilgohlarning hosil bo„lish yo„llari 
Chu-Talass daryo oralig„idagilarga nisbatan boshqacha. Ular o„troq chorvadorlar 
va dehqonlar guruhlari paydo bo„lgan vaqtdagi ko„chmanchi xo„jalik ichki 
rivojining mahsuli bo„lgan. Bu manzilgohlar – shaharlarning boshlanishi, hujum 
bo„lib qolganda boshpana-qo„rg„ondan iborat bo„lib, dastlab ko„chmanchi 
xonlarning qarorgohi bo„lgan. Shu yerning o„zida hunarmandchilik ham 
jamlangan. Bu manzilgohlarning o„ziga xosligi - sitadellarda, shahriston va 
rabodga aniq ifodalangan bo„linishning yo„qligi va ularning katta bo„lmagan 
o„lchamlari. Bunday soddalashgan turdagi shaharlar, ko„chmanchi sahro va o„troq 
vohalar tutashuvining har yerida yuzaga kelgan.
O„rta Osiyo shaharlarining bir qismi “musulmon dunyosidan Xitoyga tomon 
ketgan karvon yo„li bo„ylab” yuzaga kelgan. Bu Isfajob, Taroz va Yettisuvning 
boshqa shaharlaridir. Ammo shu bilan bir vaqtda o„troq dehqonlar va 
ko„chmanchilar orasidagi mahalliy savdo aloqalari punktlaridan shaharlar yuzaga 
kelgan. Ko„chmanchi sahro va o„troq madaniy mintaqa chegarasidagi bunday tipik 

---

98 
bozorlar - Signak, O„tror, Jend va Sirdaryo etaklarida joylashgan boshqa 
manzilgohlarda bo„lgan.
Signakning iqtisodiy va siyosiy tabiati shahar xarobalari tadqiqotchisi 
A.Yakubovskiy tomonidan quyidagi so„zlarda ifodalanadi: “Signak sahro va 
madaniy mintaqa chegarasida bozor sifatida yuzaga kelib, eng avvalo savdo 
markazi bo„lgan. Ammo, u mudofaalangan shahar bo„lib, XII asrning ikkinchi 
yarmi - XIII asr boshi xorazmshohlarining tajovuzkor niyatlaridan cho„llarni 
himoya qilish uchun to„plangan va siyosiy markazga aylangan”. 1219 yilda shahar 
Chingizxon o„g„li Jo„chi qo„shinlari tomonidan vayron qilingan. Faqat XIV 
asrdagina u Oq O„rdaning poytaxti bo„lgan. Shahar qaytadan qurilgan va 
bezatilgan. Keyinchalik Signak sekin-asta qozoq xonlari va aslzodalarining dafn 
qilish joyiga aylangan. 
Signak qoldiqlari hozirgi kunda umumiy uzunligi 1100-1200 metrga 
cho„zilgan devorlar tashkil qilgan to„rtburchakdan iborat. Shimoliy devor 
janubiysidan birmuncha uzunroq. Ular anchagina yaxshi saqlangan. Ularning 
balandligi 6 metr. Janubiy devorda qo„rg„on darvozalarining qoldiqlari ko„rinadi. 
Shimoli-g„arbiy burchakda katta binoning vayronalari ko„zga tashlanadi. Devorlar 
bilan o„ralgan butun hudud qurilmalar qoldiqlariga ega; hatto ko„chalarni ham 
kuzatish mumkin. Asosiy devorlardan katta bo„lmagan masofada faqat uch 
tomondan zo„rg„a ko„rinib turgan g„ov ko„rinishida qisman saqlangan ikkinchi 
devor qoldiqlari ko„rinib turadi. Yakubovskiyning fikricha, shaharning bu 
devorlari mo„g„ullargacha bo„lgan vaqtga tegishlidir. Shunday qilib, shahar 
mo„g„ul bosqinchiligidan keyin o„sha joyning o„zida tiklangan, faqat uning hududi 
birmuncha kichraygan.