Lavrov vitaliy alekseyevich mamatmusayev toxir shaydulovich

4. Hunarmandlar va savdogarlar turar joylari 
 
Shaharlar va qishloqlarning oddiy ommaviy turar joy binolarida ham ochiq 
hovlining atrofini yashash xonalari bilan o„rash usuli qo„llanilgan. Yalpi 
imoratlarga ega qo„rg„onlar uchraydigan Xorazmdan farqli ravishda bu usul 
Movarounnahrda - bo„lajak O„zbekiston hududida mustahkam o„rnashdi. 
Xonalarning maishiy ehtiyojlarga moslashtirilishi ularning ochiq hovli atrofiga 
joylashuv tartibi va vazifalarini belgilab berdi. Maydonlarning tasodifiy shakllari 
ko„pincha faqat ikki-uch tomondangina imoratlar qurish imkonini bergan holda 
hovli shakliga ta‟sir o„tkazdi, ammo bu sxemadan ayrim chekinishlar O„rta 
Osiyoning ko„plab rayonlarida turli variantlarda doimiy va izchil olib borilgan 
asosiy planirovka prinsipini xaspo„shlay olmadi. Variantlarning bu xilma-xilligi 
eng avvalo shahar va qishloq aholisining mulkiy tengsizligidandir, bu narsa 
qo„rg„onning o„lchamlarida, qurilmalar tarkibida, ularning qo„rg„on hududi 
bo„ylab joylashishida, qurilish sifatida, dekorativ bezatilishi va nihoyat 
qo„rg„onning aholi joyi turar joy rayoni rejasidagi o„rnida aks etadi. Masalan, 
Govkushon ulkan Buxoro saroyi ko„chalarning chalkashliklari orasida va shahar 

---

139 
chekka kvartallarining berk ko„chalarida joylashgan hunarmand yoki savdogarning 
oddiy qo„rg„onidan qat‟iy farq qiladi. Toshhovli Xiva saroyini shaharning har 
qanday boshqa hovli - joyi bilan taqqoslab bo„lmaydi. Qo„qondagi Xudoyorxon 
saroyini oddiy Farg„ona shahar yoki qishloq qo„rg„oni bilan o„xshatib bo„lmaydi. 
Shahrisabz saroyining ulkanligi haqida yuqorida aytib o„tildi. Shu bilan birga O„rta 
Osiyoning shahar va shahar cheti turar joylari va qo„rg„onlari temuriylar, 
shayboniylar va ancha keyingi davrlarda mamlakatning rayonlaridan har birida 
tarixiy an‟analar, mahalliy va tabiiy sharoitlar, maishiy odatlar, badiiy did, sevimli 
dekorativ motivlar tufayli yuzaga kelgan o„z mahalliy xususiyatlariga ega bo„ldi. 
O„rta Osiyo turli rayonlari uchun turar joy va xo„jalik xonalarining ichki hovli 
atrofida joylashishidan iborat bo„lgan umumiy planirovka usullari doirasida turar 
joy xonalari tarhining o„xshash sxemasida rayonlardan har biri uchun turar joy 
qo„rg„oni qurilishining turli variantlari ishlab chiqildi. Bu mahalliy tafovutlar 
turlicha namoyon bo„lgan. Xorazmda ayvon-peshayvonlar, bir holatda turar joy 
xonalari bo„ylab cho„zilgan galereya xarakteriga ega bo„lgan, boshqa holatda 
ularda baland, yalpi o„ymakorlik bilan qoplangan tayanch ustunlar qo„llanilgan 
alohida ta‟sirchan bo„lgan chuqur, bir tomoni ochiq xonalarni namoyon qilgan. 
Turli rayonlar qo„rg„onlarining qishki va yozgi turar joy xonalari ba‟zida bir-biriga 
qarama-qarshi qo„yilgan, boshqa holda esa bir guruhga birlashib ketgan. Xonalar 
ichki devorlari, ayvonlar ustunlari bezaklarining dekorativ xarakteri, ba‟zida esa 
qo„rg„onlarning tashqi to„siqlari ham har bir rayonda o„z individual ishlanmasiga 
ega bo„lgan. 
Turli rayonlarda shahar va qishloq turar joy qo„rg„onlari planirovkasining 
xarakterli belgilari o„zgacha. Masalan, Xorazm rayonida ular orasidagi tafovut 
ko„p ifodalangan, Buxoroda kamroq. Ammo hamma hollarda qishloq qo„rg„onlari 
tarhda oddiyroq, ularning turar joy va xo„jalik qurilmalari esa maydonda ancha 
erkin joylashtirilgan.
Turar joy va qo„rg„onlarning to„rtta asosiy guruhlarini ajratish mumkin: 
Xorazm, Buxoro, Samarqand va Farg„onacha. Ancha mayda xillari ham bor, 

---

140 
masalan, Toshkent, Shahrisabz, Qarshi rayonlarida, ammo ular asosiy guruhlarning 
faqat mahalliy variantlari hisoblanadi.