Lavrov vitaliy alekseyevich mamatmusayev toxir shaydulovich

3. Shahar chetidagi saroylar - parklar 
 
O„rta Osiyo shaharlari rejasi haqida gapirib, uning asosiy shaharlari atrofida 
joylashgan, kanallar va hovuzlarning simmetrik rejalashtirilgan sistemasiga ega 
bepoyon bog„larini chetlab o„tib bo„lmaydi. Ular davlat feodal a‟yonlari va yirik 
amaldorlar namoyondalari tomonidan bunyod etilgan. 
Shahar chekkasi bog„larining planirovka sxemasi, markazida saroy-ko„shk 
yoki asosiy bog„ pavilyoni joylashgan hiyobon va kanallarning to„g„ri burchak 
ostidagi kesishuvchi sistemasini tashkil qilib, ilk o„rta asrlar davridayoq yuzaga 
kelgan. Chorbog„ nomini olgan (to„rtta bog„) rejaning bu sistemasi ilk o„rta asrlar 
shaharlarining planirovka sxemasi bilan o„xshash va ehtimol, o„zining kelib 
chiqishi bilan sharqiy kosmologiya nuqtai nazariga to„g„ri keladi, unga ko„ra ba‟zi 
variantlarda dunyo to„rt qismga bo„linadi, uning markazida katta tog„ turadi. Va 
haqiqatan, ko„pgina O„rta Osiyo va Eron bog„lari markazida ba‟zida suv bilan 
o„ralgan pavilyonli sun‟iy tepalik bo„lgan, u yerdan bog„ning butun hududi 
manzarasi ochilgan. 
Shahar chekkasi bog„larining bepoyon tizimi Samarqand atroflarida Amir 
Temur va uning yaqin vorislari tomonidan amalga oshirilgan edi. Shahrisabz va 
Samarqand oralig„idagi To„xta-Qoracha dovonidagi eng olis bog„ anchagina keng 
ko„lamdagi bog„ hisoblangan. O„sha yo„l bo„ylab, Samarqandga yaqin joyda 
Davlatobod bog„i bo„lgan. Bog„ hududi devor bilan o„ralgan bo„lib, uning umumiy 
uzunligi Klavixo so„zlariga ko„ra, 4 km ga teng bo„lgan. Keng irmoq, bog„ni ikki 

---

137 
qismga bo„lgan. Suv bilan to„ldirilgan handaq bilan o„ralgan baland tepalikda 
ulkan saroy turgan. 
Eng yaxshi bog„lardan biri Bog„i Dilkusho (“dilni quvontiruvchi”) ni barpo 
qilish bo„yicha ishlar tavsifi saqlanib qolgan. U rejada devorlar bilan o„ralgan 
to„g„ri to„rtburchakni tashkil qilgan. Devorlarning har birining uzunligi 1500 gaz 
(ya‟ni, 1 km ga yaqin) ga teng bo„lgan. Har bir devor o„rtasida darvoza bo„lgan, 
burchaklarda esa tokchali burjlar - ancha ilgarigi vaqtlardan saqlangan kaptarxona 
qurilgan bo„lgan. Bog„ hududi to„g„ri va diagonal hiyobonlar bilan bo„lingan, 
o„rtada tarhda xochsimon, uchta kirish peshtoqiga ega saroy-ko„shkning gumbazli 
binosi qad ko„targan. 
Bog„i Dilkushoga yaqin joyda Bog„i Bo„ldi, Naqshi Jahon, Bog„i Baland, 
Bog„i Shamol, Bog„i Behisht, Bog„i Nav bog„lari joylashgan. Bu bog„lar bizning 
kunlargacha saqlanmagan. Ularning devorlari buzilgan, saroy-ko„shklar yer 
yuzidan yo„q qilingan, o„simlik va suv kanallari yo„q bo„lgan. Faqat o„sha davrda 
yashagan kishilarning ba‟zida yetarlicha batafsil, ammo doimo Amir Temur 
bog„larining to„liq manzarasini tiklash uchun yetarli bo„lmagan tavsiflari saqlanib 
qolgan. Hamma bog„larda uchraydigan anchagina umumiy jihatlar - bu, to„g„ri 
burchakli plan, aylana shaklidagi burchak burjlar - kaptarxonalarga ega baland 
devorlar, o„rtada - rejada xochsimon va uning oldida katta suv havzasi bo„lgan 
saroy-ko„shki joylashgan. 
Mirzo Ulug„bek rasadxonasi yaqinidagi (ehtimol, Amir Temur tomonidan 
kichik yoshli nabirasi uchun qurilgan) o„rtasida ikki qavatli Chilsutun (qirqta 
ustun) saroy-ko„shkiga ega Bog„i Maydon bog„i ham shunday xarakterda bo„lgan. 
Bog„ eski Samarqand sitadeli qarshisida, Siyob sohilida joylashgan va
burchaklarida minoralari bo„lgan tekis devor bilan o„ralgan. 
Temuriylarning ikkinchi poytaxti - Hirot atrofidagi shahar chekkasi bog„lari 
ham keng rivoj topgan. Ulardan ko„pchiligi XV asrda bunyod etilgan. 
Bog„i Jahonaro eng ulkan bog„ hisoblangan. Boshqa shahar chekkasi saroy-
bog„lari haqida ma‟lumotlar saqlangan. Shahar cheti saroy-bog„larining qurilishida 
ishlatilgan me‟moriy-rejaviy usullari haqidagi aniq tasavvur uchun birmuncha 

---

138 
keng materiallarni Temuriylar davri O„rta Osiyo shahar cheti bog„larining 
planirovka sxemasini takrorlovchi ancha keyingi davrlar - XVII-XVIII asrlarning 
Eron bog„lari berishi mumkin. Xuddi Samarqanddagi kabi bu bog„lar 
burchaklarida kaptarxona turidagi burjlarga ega tekis devor bilan o„ralgan bo„lgan 
(masalan, Xazar-Jeriba to„sig„i kabi). 
O„zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasining Xorazm arxeologiya 
ekspeditsiyasi 1947 yilda qadimgi Xorazm hududida, Vazir (Dev-keskan) va Adak 
(Oq-qal‟a) shaharlari yaqinida shahar atrofi saroy-bog„larining yetarlicha yaxshi 
saqlangan namunalarini topishgan. Ular O„rta Osiyo o„rta asrlar davridagi bog„-
park san‟ati haqidagi bizning tasavvurimizni boyitadi va O„rta Osiyo shahar 
chekkasi bog„i yuz yillar davomida rejasining an‟anaviy sxemasini ishlab chiqqani 
va saqlab qolganligini ko„rsatadi.