Lavrov vitaliy alekseyevich mamatmusayev toxir shaydulovich

Chorbakr katta ko‘lamli nekropol-qabristoni. XVI-XVII asrlarda Buxoro 
yaqinida bunyod etilgan. Uning asosini o„zaro xujralarga ega peshtoq bilan 
birlashuvchi masjid va Abdullaxon xonaqohi tashkil etadi. Ikki mustaqil hajmni 
peshtoq bilan birlashtirishning bosh tarzni namoyon qilishga mo„ljallangan bu 

---

159 
qoidasi XVI-XVII asrlarda ancha keng tarqalgan. Sulton Saodat majmuasi shu 
asosda qurilgan; u Chorbakr bosh binolari kompozitsiyasining asosida yotadi. 
Chorbakr majmuasi ikki qismdan - xujralar bilan o„ralgan masjid va xonaqoh, 
mahobatli binolar oldidagi katta hovli hamda ochiq yo„lak bilan birlashgan 
maqbaralar guruhidan iborat. Masjid-xonaqoh va qarshisidagi xujralar kichik 
minora bilan ajralib turuvchi umumiy o„q bilan birlashgan. Shunisi xarakterliki, 
hovliga kirish qismi markazdan bir tomonga surilgan; u atayin bosh binolarga 
nisbatan tasodifiy joylashgan va ko„zga tashlanmaydi. Umumiy kompozitsiyada 
unga juda oddiy joy ajratilgan. Kompleksning ichki hovlisi shu bilan tashqi 
dunyodan aniq ajralib turadi. Bu O„rta Osiyo me‟morlari tomonidan doimiy 
takrorlanadigan ongli, puxta o„ylangan usullardandir. 
Bu usul Buxoro yaqinidagi Bahouddin majmuasida birmuncha boshqa 
xarakterda qo„llangan. Qabristonning ko„p sonli qabrlari orasidagi o„tish yo„li ikki 
masjid, ayvonlar, maqbara va kichik hovuzli ichki hovliga olib keladi. Bu yerda 
xuddi o„sha usul tashqi dunyodan ko„proq ajralgan ko„rinishda takrorlanadi, 
chunki ichki hovliga kirish yaqqol ko„zga tashlanmaydi. Ichki hovli oldida 
majmuaning bosh binosi – bir qancha chetroqda joylashgan Abdulazizxon 
xonaqoh-masjidi joylashgan. Uning o„qi bosh kirish qismiga perpendikular. 
Taxminan kirish qismi va bino kesishuviga qo„yilgan oddiy minora qo„shimcha 
belgi bo„lib xizmat qiladi.
Kattaligi, xarakteri va alohida binolarni guruhlash sistemasi bo„yicha turlicha 
bo„lgan yuqorida ko„rib chiqilgan majmualar qurilishi asosiy kompozitsion 
usullarda o„xshash va tugal me‟moriy-rejaviy yaxlitligini tashkil qiladi. 
Markaziy shahar ko‘chalarning qurilishi. O„rta Osiyo shaharlarida savdo 
ko„chalarining joylanishiga katta e‟tibor berilgan. Bizning kunlargacha Amir 
Temur davrida Sharqning asosiy savdo markaziga aylantirilishi mo„ljallangan 
Samarqanddagi obodonlashtirish bo„yicha olib borilgan yirik ishlar haqidagi 
zamondoshlarning guvohliklari yetib kelgan. 
Savdo yo„llarining xuddi shunday rivojini Buxoro rejasida ham kuzatish 
mumkin. Bu yerda Shayboniylar davrida Labihovuz va Ark oralig„idagi savdo 

---

160 
ko„chasining qurilishi bo„yicha katta ishlar amalga oshirilgan. Chorrahalardagi va 
ko„chalar burilishidagi gumbazli binolar qurilishi shu vaqtga tegishlidir.
Buxoro XVI-XVII asrlarda yuzaga kelgan savdo ko„chasi me‟moriy 
kompozitsiyasining ajoyib namunasini beradi. U chiziqli bo„lib, kuchayuvchi 
maydon asosida qurilgan. Uning alohida joylari gumbazli maxsus inshootlar bilan 
ajratib ko„rsatilgan chorrahalar bilan mustahkamlangan. Gumbazlar ko„chani 
odatda savdo xususiyati bo„yicha ixtisoslashtirilgan alohida mustaqil bo„laklarga 
ajratuvchi asosiy belgi hisoblangan. Har bir bo„lak tugal yaxlitlikni tashkil qilgan 
va alohida ko„rib chiqilishi mumkin bo„lgan. Ko„cha ustini yopuvchi tom, savdo 
ko„chasining ichki fazosini tashkil qiluvchi hamma elementlarning birikuviga 
go„yoki yordam bergan. 
Ko„z-ko„z qilib qo„yilgan mahsulotlar bilan rang-barang bezatilgan, 
sotuvchilar va xaridorlar olomoni, hunarmandlar va savdogarlarning shovqini bilan 
jonlangan soya-salqin asosiy savdo ko„chasi, chinakamiga shaharning hayotiy 
tomiri, uning kompozitsion-planirovka asosi, shahar hayotining asosiy markazi 
bo„lgan. Aholi ochiq, quyoshning kuydiruvchi nurlari bilan to„lgan maydonlardan, 
tig„iz va chang turar joy ko„chalari, qing„ir-qiyshiq, uzun cho„zilgan devorlar bilan 
o„ralgan tor ko„chalardan bu yerga intilgan. Bu yerda faol hayot qaynagan va 
oxirgi yangiliklar muhokama qilingan; bu yerda ma‟lumotlar va kerakli xabarlarni 
olganlar, savdo kelishuvlarini tuzganlar, nihoyat, bo„sh vaqtlarini o„tkazganlar.
XIX asrning birinchi yarmida Xivada katta qurilish ishlari olib boriladi. 
Uning markaziy ko„chasi qurilishi eski an‟analarni saqlagan va Amir Temur 
davridan keyingi poytaxt shaharning asosiy ko„cha majmuasi namunasi bo„lib 
xizmat qilishi mumkin. Ko„chada jamoat, ibodat, saroy va savdo binolari bor. 
Ularning uzunligi 400 metr atrofida bo„lgan. Butun uzunligi bo„ylab binolarning 
uch guruhi joylashgan - ikkitasi kirish darvozalari (g„arbiy va sharqiy) oldida va 
uchinchisi asosiy ko„chalar chorrahasi yonida. 
Birinchi - g„arbiy guruhni bevosita qo„rg„on darvozalariga tutashuvchi Ota 
darvoza va Ko„hna ark sitadeli tashkil qiladi. Ko„chaning bu yog„ida O„rta 

---

161 
Osiyoning eng baland minorasi sifatida o„ylangan, qurilishi chala qolgan minorali 
ulkan Muhammad Aminxon madrasasi joylashgan. 
Qarama-qarshi joylashgan sharqiy darvozalar (Xazorasp yoki Polvon-
darvoza) usti yopiq bozorni tashkil qilgan. Darvozalar oldida o„z vaqtida Xiva 
xonligi bo„yicha muhim e‟lonlar o„qilgan. O„sha yerning o„zida, bevosita 
darvozalar oldiga, qo„rg„on devorlari tashqarisida inshootlarning butun bir guruhi–
Olloqulixon davrida qurilgan karvonsaroy, usti yopiq bozor-tim va madrasa 
tutashadi. 1830-1832 yillarda Toshhovli saroyi qurilgan. Agar shu yerga ancha 
ilgari, 1657 yilda qurilgan, asosiy ko„chaning janubiy tomonida joylashgan 
hammom va Oq masjidni qo„shsak, ikkinchi guruhning asosiy inshootlariga ega 
bo„lamiz. 
Shimoliy darvozadan janubiysiga olib boruvchi ko„ndalang ko„cha tomondan 
asosiy kirish joyi belgilangan Toshhovli saroyi ikkinchi va uchinchi guruh 
binolarining birlashtiruvchi qismi hisoblanadi. 
Bosh ko„chalar chorrahasida uchinchi markaziy guruhning asosiy inshooti- 
Juma masjid joylashgan. XVIII asr oxirida ancha kengaytirilgan va tubdan qayta 
qurilgan zamonaviy masjid qadimgi jome masjidi o„rnidadir. Qarshisida, bosh 
ko„chaning boshqa tomonida XVII asr boshida qurilgan va bizning kunlargacha 
saqlanmagan Arab Muhammadxon madrasa va masjidi joylashgan (poytaxtni 
Ko„hna Urganchdan Xivaga ko„chirgan). Xiva markaziy majmuasi binolarining 
alohida guruhlari ajralgan holda turibdi. Ko„chaga inshootlarning ora-sira kirish 
joylarining peshtoqlari bilan jonlangan oddiy tekis devorlari chiqqan. Majmua 
taassuroti qoplama g„isht va koshinlar bilan boy bezatilgan ornamentli nayzasimon 
ravotaklar bilan o„ralgan keng ochiq hovlilarga ega ichki fazolarning kengayib 
borishi natijasida paydo bo„lgan. Xiva bosh ko„chasi majmuasiga alohida turgan 
minoralar katta rang-baranglik olib kiradi. Mahobatli binolarning umumiy o„rtacha 
sathi ustida baland ko„tarilgan ularning vertikallari ko„cha bo„ylab joylashgan uch 
kompozitsion guruhdan har birini ta‟kidlab, bosh ko„cha qiyofasiga o„ziga xoslik 
bag„ishlaydi. Xiva me‟morlari o„z oldilariga bu turdagi mavjud qurilishlardan 
balandlik bo„yicha o„zib ketish vazifasini qo„yib (masalan, Kalta Minorning 

---

162 
tugallanmagan qurilishi) alohida turuvchi minora g„oyasini kuchaytiradilar. 
Yuqorida biz O„rta Osiyo asosiy shaharlarining yuqori sifatli me‟moriy inshootlar 
bilan to„lgan anchagina muhim ko„chalarini ko„rib chiqdik. 
Odatda, O„rta Osiyo shaharlaridagi savdo ko„chasi shahar darvozalari oldidan 
boshlangan, chorrahani belgilab turuvchi gumbazli savdo inshooti oldida 
yakunlangan. Savdo gumbazlarining har bir jufti orasidagi ko„chaning har bir 
bo„lagi tugal planirovka yaxlitligini tashkil qilgan.
O„rta asr shaharlarida shahar darvozalarini mustahkamlashning ko„pincha bir 
sistemasi ishlatilgan: ikki minoraning kirish qismi ikki yonida joylashishi. Buxoro 
darvozalarining saqlanib qolganlaridan eng qadimiylari - Shayx Jalol (XVI asr) va 
Xiva qo„rg„on devorining qo„shqavatli darvozasidir. Ular devorga nisbatan 
birmuncha tashqariga chiqqan. Nayzasimon kirish ravog„i ikki yonida tepasi 
kungurador ikkita yarim burjlar turtib chiqqan. Ichki tomonda qorovul xonasi 
bo„lgan. 
Boshqa hollarda darvozalar o„z mudofaa ahamiyatini yo„qotgan va savdo 
xonalari bilan birlashgan. Masalan, Xiva ichki shahrining sharqiy darvozasi Polvon 
darvoza olti gumbaz bilan yopilgan markaziy o„tish yo„li va savdo xonalariga ega 
yaxlit savdo rastasini tashkil qiladi. Darvozalar chetidagi minoralar o„tish yo„li 
tepasidagi ravotak qatori va ornamentli tasmalar kabi dekorativ xususiyatga ega. 
Polvon darvoza - qo„rg„on inshootlarining amaliy ehtiyojlardan kelib chiqqan 
baquvvat, oddiy va og„ir shakllardan ularning dekorativ izohigacha tarixiy 
rivojlanishi yo„lining yakuniy bosqichidir. Bozor gumbazi-chorrahasining ancha 
oddiy turini qadimgi Termizning bino vayronalaridan faraz qilish mumkin. Tarhda 
- orasida to„rtta gumbazli xona bo„lgan to„g„ri burchak ostida joylashgan ikki 
o„tish yo„liga ega. Bino vayron bo„lgan, uni Termiz shahar ko„chalari rejasiga 
kiritishni tasavvur qilish mumkin emas, chunki bu joyning rejasini tiklab 
bo„lmaydi. Bu inshootni savdo xonalariga ega chorraha sifatida belgilash faqat 
shartli bo„lishi mumkin. Samarqanddagi Chorsu gumbazi tarhda anchagina 
murakkab (XVIII asr oxiri). U o„zining yo„lak-o„tish yo„llari bilan olti tomonga 
ochilgan va ichkariga qanday bo„lsa, tashqariga ham xuddi shunday qaratilgan 

---

163 
savdo xonalariga ega. Hamma yo„nalishlarning kesishish joyi ancha baland 
gumbaz bilan yopilgan va qiyofasi bo„yicha ajralib turadi. 
Keltirilgan misollarda ko„chalar chorrahasidagi gumbazli savdo xonalarining 
shunday turini ko„ramizki, unda ochiq o„tish yo„llari-yo„laklar asosiy qism 
hisoblanadi. Buxoro gumbazlari - Sarrafon, Telpakfurushon, Zargaron boshqa turni 
namoyon qiladi. Ularda markaziy usti yopiq xona asosiy hisoblanadi, uning 
atrofida mayda xonalar guruhlashgan.