Lavrov vitaliy alekseyevich mamatmusayev toxir shaydulovich

Ikki-uch jamoat-ibodat va savdo binolarini guruhlashning rejaviy usuli. Ikki-
uch mustaqil binoni bir guruhga-majmuaga birlashtirishning me‟moriy-
kompozitsion usullari O„rta Osiyo me‟morlari tomonidan bir necha variantlarda, 
o„zaro joylashish belgilari bo„yicha qo„llanilgan. Ulardan asosiylari: 1) ikki-uch 
bino bevosita bir-biriga tutashadi va ikki o„zaro perpendikular o„qlar bo„yicha 
qo„yilgan; 2) ikki-uch bino bevosita bir-biriga tutashadi va ularning o„qlari 
parallel; 3) ikki mustaqil binolar bir o„q bo„yicha qo„yilgan yoki uch mustaqil bino 
ikki o„zaro perpendikular o„qlarga qo„yilgan. Bu variantlardan har biri o„z badiiy

---

152 
ta‟sirini nazarda tutgan, shuningdek boshqa xususiyatlarga ega, ammo ularning 
hammasi me‟moriy ifodaviylikning umumiy prinsipidan kelib chiqadi, ularning 
hammasi alohida binoning yetakchi ahamiyatiga mo„ljallangan. 
Ko„plab tor egri-bugri ko„chali shahar katta ibodat yoki jamoat binosi uchun 
ozroqqina joy qoldira oladi. Turar joylarning tartibsiz ayqash-uyqashligi 
chegaralangan ko„rish nuqtalaridan faqat uning oldi qisminigina ochiq qoldirgan 
xolos. Ajratib qo„yish prinsipi, yalpi qurilishlarning tartibsiz muhitiga qarama-
qarshi qo„yilgan mahobatli binoning aniq va oddiy shakllarini ochiq ko„rsatish 
prinsipi mana shundan.
Jamoat-diniy binolar o„z shakllari va shahar rejasidagi holati bilan hukmdor 
va oddiy odam orasidagi ijtimoiy masofa hissini tarbiyalash va tasdiqlashga da‟vat 
qilardi. Mahobatli jamoat va ibodat binosi o„z qiyofasi va asosiy bo„linishlari 
bo„yicha mustaqil berk hajm sifatida talqin qilinadi. U xotirjam mushohada uchun 
mo„ljallangan. Uning o„qi, odatdagidek, tutash ko„cha bo„ylab harakat o„qiga mos 
tushmagan. Ochiq maydonlar va to„g„ri o„qli ko„rinishlar ba‟zida hatto binoni 
idrok qilish sharoitlarini yomonlashtirgan, chunki uzoq masofadan frontal 
qaraladigan uning tarzi o„z ifodaviylik kuchini yo„qotgan. 
Oliy diniy maktab-madrasani jome masjidi bilan birlashtiruvchi Samarqand 
Registonidagi Tillakorini birinchi variantga tegishli deyish mumkin. Hujralar katta 
hovlining faqat uch tomonini egallaydi. To„rtinchi- g„arbiy tomon bo„ylab 
markaziy gumbazli xona va unga o„ngdan va chapdan tutashuvchi hovli tomonga 
ochiq qaratilgan baquvvat ustunlarga ega galereyalardan iborat masjid joylashgan. 
Madrasada ham, masjidda ham alohida qaraganda tarh va asosiy hajmlarning 
qat‟iy simmetrikligi saqlangan. Bosh bino (masjid) o„qi asosiy kirish (madrasa) 
o„qiga perpendikular. Shuning uchun bosh bino darhol namoyon bo„lmaydi.
Xuddi o„sha prinsiplarga asoslangan bo„lsada, Buxorodagi Xiyobon 
madrasasi bir qancha o„zgacharoq kompozitsiyani namoyon qiladi. Bu-
hujralarning ikki qavatli qatori va ikki cheti minorali baquvvat kirish peshtoqiga 
ega yirik bino. Asosiy kirish joyiga qarama-qarshi g„arbiy tomondan madrasaga 
masjid binosi tutashgan. Madrasa hovlisi bilan bir o„qda joylashgan masjid binosi 

---

153 
unga yon tomoni bilan qaratilgan. Ko„chadan bevosita masjidga kirish shimol 
tomondan. Shunday qilib, bu yerda bir qancha o„zgacha variantda Tillakori 
madrasa-masjidining kompozitsiyasi takrorlangan. 
Xivadagi Olloqulixon qurdirgan karvonsaroy va usti yopiq bozor-tim tarh 
sxemasini Xiyobon madrasa-masjidi tarhi bilan taqqoslab, bino ikki qismi 
(karvonsaroy va tim)ning rejaviy tuzilishida to„liq o„xshashligini ko„ramiz.
Ikki binoni o„zaro perpendikular o„qlar bilan birlashtirishning kompozitsion 
usulini kichik guruhlarda ham kuzatish mumkin. Hamma joyda - Xorazmda ham 
(Said Olovuddin maqbara honaqohi), Marv vohasida ham (Muhammad Hanafiy 
masjid-madrasasi), 
qadimgi 
Termizda 
ham 
(Zul-Kifl 
masjid-maqbarasi) 
Samarqandda ham (Shohi Zinda guruhidan Qozizoda Rumiy va Tuman oqo), uzoq 
Sayramda ham (Abdulaziz bobo maqbaralari guruhi) - majmua sistemasida asosiy 
binoga katta ahamiyat beruvchi ikki binoni guruhlashning bu birinchi varianti 
tarqalgan edi. 
Ikki binoni kompozitsion guruhlashning ikkinchi varianti ilgarigisidan kam 
qo„llanilmagan. Uni Polvon darvoza oldidagi madrasa va usti yopiq bozordan 
iborat Xiva guruhida yoki Buxoro yaqinidagi Chor Bakr majmuasi asosiy 
binolarida kuzatish mumkin. Majmuani tashkil qiluvchi binolarning me‟moriy 
ifodaviyligi o„sib boruvchi masshtab qatorlarida, xujralar xonalari oldidagi kichik 
o„lchamli ravoqlardan ulkan peshtoqqachadir. Mahobatlilik taassurotiga o„sha 
motivlar, o„sha kattaliklarning oddiy takrorlanishi orqali erishiladi.
Ba‟zida bu, taxminiy qo„yilgan, faqat umumiy qiyofasi va bir xil uslubiy 
belgilari bilan birlashgan (masalan, O„zgan, Koson, Norinjondagi maqbaralar 
guruhlari, Samarqanddagi Abdi-Darun yoki Xivadagi Paxlavon Maxmud) alohida 
binolarning birikuvidir. Ba‟zida bu markaziy binoni ajratgan holdagi (masalan, 
Sulton Saodat majmuasidagi binolar guruhi) hajmlarning bir-biriga mos birikuvi. 
Uchinchi variant majmuaviy binolarni tashkil qiluvchi mustaqil binolarning 
juft joylashuvini (qo„sh madrasa sistemasi) namoyon qiladi. Masalan, Buxorodagi 
Ulug„bek-Abdulazizxon, Abdullaxon-Modarixon, Kalon-Mir Arab madrasalari 
kabi. Bir-biriga qarama-qarshi joylashgan ikki binoning peshtoqi ular oldidan 

---

154 
o„tgan ko„cha maydonini kompozitsion tashkil qiladi, ba‟zida uni hatto kichik 
shahar maydoniga aylantiradi. Bu maydonning anchagina oddiy fazoviy 
tuzilishidir. Qachonki maydon ikki o„zaro perpendikular o„qlarga joylashtirilgan 
uchta mustaqil binolar bilan tashkil etilgan bo„lsa, shundagina u anchagina 
mustaqil va tugal ko„rinadi. Uning maydoni yonidan o„tgan ko„chadan ajralib 
turadi va teran rivojga ega bo„ladi, masalan, Samarqanddagi Registon va 
Buxorodagi Labihovuz majmualari singari. Uch binoning har birining simmetriya 
o„qi peshtoq bilan ajratilgan va chegaralari burchak minoralar-guldastalar bilan 
qat‟iy belgilangan. Tashqi tarzlarning nayzasimon ravoqlari ritmik qatori markaziy 
katta ravoq-peshtoqqa butunlay bo„ysundirilgan. Majmuaga kirgan binolarning har 
biri tugallangan hajmni tashkil etadi. Inshootlar uslubiy shakllarining bir xilligi 
butun guruhga kompozitsion birlik va yaxlitlik beradi.