Лекциялар курси тошкент-2018
Менежментнинг турли хорижий мактабларини табақаланиши
Download 0.75 Mb. Pdf ko'rish
|
iqtisodiyot va menezhment asoslari
|
9.4 Менежментнинг турли хорижий мактабларини табақаланиши
Бошқарувнинг “классик” мактаб номоёндалари америкалик муҳандис ва тадқиқотчи Ф.Тейлор, инглиз Л.Урвин, немис иқтисодчилари М.Вебер, Г.Форд ва Г.Эмерсонлардир. Бошқарувнинг ушбу мактаби тўрт муҳим унсур - меҳнат тақсимоти, бошқарув табақаланиши ва кўп бўғинлилиги, ташкил этиш таркиби, бошқарувнинг мумкин бўлган чегараларини ўрганади. Бошқарувнинг “классик” мактаби инсоннинг турли-туман фаолиятини бошқаришга қўллаш мумкин бўлган тамойилларни асослаб беришга ҳаракат қилган. Гаррингтон Эмерсон (1853-1931) томонидан “Унумдорликнинг ўн икки тамойили” деган асар ёзилган бўлиб, бу асарда у биринчи бўлиб инсон фаолиятини мақбуллаштиришга қарашлар тизимини баён қилиб берди. Эмерсон қуйидаги тамойилларга асосланагн максимал меҳнат унумдорлигига эришиш усулини ишлаб чиқди: 67 1. Аниқ белгиланган ғоя ва мақсадлар; 2. Ақли расолик; 3. Асосли маслаҳат; 4. Қатъий интизом; 5. Ходимларга нисбатан адолатли муносабат; 6. Марказлаштириш; 7. Тезкор, ишончли, тўлиқ, аниқ ва доимий ҳисоб; 8. Меъёр ва тартиб; 9. Шароитни меъёрлаштириш; 10. Жараёнларни меъёрлаш; 11. Ёзма стандарт қўлланмалар; 12. Унумдорлик учун рағбатлантириш. Ушбу мактабга хос бўлган инсон омилини етарлича ҳисобга олмаслик, кишилар фаолияти сабабларини соддалаштирилган нуқтаи- назардан ёндашиш тейлоризмга аксил ҳаракат сифатида АҚШда ўтган асрнинг 20-30 йилларида инсоний муносабатлар тизими пайдо бўлди. Америкалик жамиятшунос ва руҳшунос Э.Мейо (1880-1949) бунга асос солди, шунингдек ушбу бошқарув мактабининг бошқа намоёндалари Ф.Ротлисбергер, Дж.Лизли, Д.Мак-Грегорлар саналади. Бу назариянинг асосий қоидаси: иш берувчи ишловчини эзган ҳолда унинг (меҳнат маҳсули ) самарадор ва натижа келтирувчи бўлиши мушкул, шахс ўзининг намоён этишини рағбатлантирган вақтда эса унинг янгиланмаслиги ва такомиллашмаслиги мумкин эмас. Инсоний муносабатлар мактаби нуқтаи назаридан олганда, ишчи – фикрсиз робот эмас, балки обрў-эътиборда, ўз - ўзини ҳурмат қилишда, ўз қадр-қимматини ҳис этиш, бошқалар томонидан маъқуллаш, шахсий мақсадлар ва мафаатларга эришишга интилишда муайян ижтимоий эҳтиёжларга эга бўлган индивиддир. Инсоний муносабатлар мактаби бошқарувнинг ташаббускорликдан, ишчилар билан ҳамкорликдан, компанияда “бирдамлик руҳи” ва “муштараклик туйғуси”ни шакллантиришдан ҳамда рағбатлантиришга асосланган тегишли усулларни ишлаб чиқишдан иборатдир. Ушбу мактабнинг йирик намоёндаларидан бири бўлган америкалик олим Д.Мак-Грегор (1906-1964) инсон хулқ-атворининг икки модели, ходимнинг ўз меҳнатига муносабатининг икки тури мавжудлиги, менежнер улардан фойдаланган ҳолда ишчилар меҳнатини асослашнинг ғоятда самарадор усулларини белгилаши кераклигини уқтурган эди. Биринчи моделга кўра, намунавий ёлланма ходим – табиатан ёлқов бўлган киши, шу сабабли у топширилган ишдан бўйин товлашга уринади, унда иззат талаблик, маъсулият сезиш, фаҳм-фаросат етишмайди. Бундан эса шундай хулоса чиқади: бундай ходимни доимо мажбурлаш, назорат қилиш, жазолаш ва жарима солиш билан қўрқитиб туриш зарур. Иккинчи модел биринчисига қарама-қарши: ёлланма ишчилар табиатан фаол, уларга ташаббускорлик ва уддабуронлик, ўз зиммасига 68 маъсулият олиш салоҳияти хосдир. Ушбу ҳолда менежерлик вазифаси кишилар ўз мақсадига ва қизиқишларига ғоят мақбул тарзда эришадиган шарт-шароитни барпо этишдан иборат, компаниянинг сиёсати ва истиқболи учун эса ходимларнинг хулқ-атворига асосланган ҳолда ташкил этилиши керак. Иккинчи моделга мувофиқ келувчи ишчини рағбатлантириш ва унга қулай муҳит яратиб беришгина кифоя қилади. Бошқарувнинг “эмперик” мактаби ўзига хос йўналишга эга бўлиб, мумтоз мактаб ва “инсоний муносабатлар” мактаби билан узвий ғояларни синтезлаштиришга аҳамият беради. Эмперик мактаб бошқарувга тажрибани ўрганиш ва уни амалга ошириш деб баҳо беради. Бу мактаб вакиллари камроқ назарий маслаҳатлар бериб, кўпроқ аниқ вазиятларни таҳлил этиш билан шуғулланиш керак дейдилар, албатта, тажриба ўрганиш муҳим, лекин фақат амалиётга асосланиб менежментни шакллантириш мумкин эмас. “Эмперик” мактабининг энг ёрқин намоёндалари – Т.Дракер, Р.Дэвис, Л.Ньюман, М.Миллер ва бошқалардир. Юқорида санаб ўтилган бошқарув мактабларининг энг асосий камчилиги ижтимоий соҳанинг ҳар томонлама чуқур ўрганилмаганлигидадир. Бу янги йўналиш – “ижтимоий тизимлар” мактаби вужудга келишига туртки бўлди. Ушбу мактаб бошқарувни ташкил этиш масалаларига тизимли ёндашувни ишлаб чиқади, бутун тизим билан тизимнинг бир қисми муносабатлари масалаларини кўриб чиқади ва бир қанча ўзгарувчи омиллар боғлиқлигини ўрганади. Бу мактаб тадқиқотчилари, назариётчилари ташкилий жараёнларни моделлаштириш ишлари билан шуғулланадилар, белгиланган мақсадга эришиш учун энг қулай вариантлар ишлаб чиқадилар. Бу мактаб асосчилари Честер Бернард, Герберт Саймон, Д.Марч, А.Этционилардир. Агар “классик” мактаб намоёндалари низоларни моддий рағбатлантириш ёки жазолаш йўли билан, “инсоний муносабатлар” мактаби ишлаб чиқариш жараёнини адолат қилиш йўли билан ҳал қилишни таклиф этган бўлсалар, “ижтимоий тизим” мактаби ташкилотда низоларнинг мавжуд бўлиши унинг табиатидан келиб чиқувчи ҳолат деб ҳисоблаб, асосий вазифа низолар ва уларнинг оқибатини юмшатишдан иборат деб, ҳисоблайдилар. Ўтган асрнинг 50-йилларида менежмент назарияси ривожланишига “янги” мактаб катта таъсир кўрсатди. Унинг мақсади қарор қабул қилиш жараёнини электрон ҳисоблаш техникасини ҳамда янги математик усуллар ва воситаларни қўллаган ҳолда тадқиқ қилишдир. Ушбу мактабнинг энг ёрқин намоёндалари – А.Аккоф, Л.Клейн, В.Люс ва бошқалардир. Бу мактабнинг шаклланиши кибернетика ва жараёнларни ўрганиш ривожланиши билан боғлиқ. Жараёнларни ўрганиш заҳиралар, ресурслар тақсимоти, эскирган ускуналарни алмаштириш, мақбул равишда режалаштириш бошқаришни математик моделлаштириш билан боғлиқдир. Кейинчалик “янги” мактаб таркибида мустақил фан - бошқарув |
