Lektsiya 1-modul: Bir kletkali haywanlar kishi alami: Sarkomastigoforalar tipi, klaslarǵa bóliniwi

Zoologiyaniń izzertlew metodlari. Baqlaw, salistiriw, eksperement, matematik statistika hámme zoologiya pánleri ushin uliwma metodlar esaplanadi. Baqlaw metodi arqali haywanlardiń ósiwi, rawajlaniwi, kóbeyiwi, sirtqi ortaliq penen h’am óz-ara qatnasiqlari úyreniledi. Bul metod járdeminde haywanlardiń awqatlainiwi, rawajlaniwi, balalawi, násili haqqinda ǵamxorliq, jil yamasa sutka dawaminda olar tirishiliginde júz beretuǵin ózgerislerdi túsinip aliwi múmkin. Salistiriw metodi bir túr individleri, hár qiyli túrler yaki sistematik toparlarǵa kiretuǵin túrlerdiń dúzilisi, kóbeyiwi, rawajlaniwi, tirishilik etiwi hám basqa qásiyetlerin salistiriwdan ibarat. Bul metod haywanlardiń jasaw ortaliǵina iykemlesiwi, óz-ara tuwisqanliq qatnasiqlari hám basqa qasiyetlerin úyrenedi. Eksperement yaǵniy tájriybe metodi. Jasalma sharayat jaratiw arqali haywanlar ushin tán bolǵan qásiyetlerdi tereńirek aship beriwden ibarat. Eksperement eki túrli sipat hám ólshew eksperementlerinen ibarat. Sipat eksperement teoriyaliq kórsetilgen qandayda bir haqiyqatti haywanlar tirishiliginde payda boliwi yaki bolmasliǵin aniqlaw maqsetinde ótkeriledi. Ólshew eksperement bolsa haywanlar ushin tán bolǵan qandayda belgini muǵdarliq tárepten tavsif etiwden ibarat. Matematik statistika metodinan eksperement, salistiriw yaki baqlaw natiyjelerin uliwmalastiriw ushin paydalaniladi.
Zoologiyani qadimgi zamanda hám oyaniw dáwrinde rawajlaniwi. Haywanlar haqqindaǵi dáslepki jazba maǵliwmatlar b.e.sh V-IV ásirge baylanisli Misr, Qitay hám grek ádebiyatlarinda ushraydi. Biraq zoologiyaǵa tiyisli dálepki ilmiy shiǵarmalardi b.e.sh IV-ásir aldin jasap ótken Arastu (Aristotel) jaratan. Oniń shiǵarmalarinda 452 túr haywanniń dúzilisi, tirishilik etiwi hám tarqaliwin túsintirip berilgen. Arastu haywanlardi qanlilar hám qansizlarǵa ajratadi. Bul toparlar házirgi sistemada omirtqalilar hám omirtqasizlarǵa jaqin keledi. Haywanlar 8 kishi toparlar, 4 ayaqlilar, mayek qoyiwshi 2 ayaqlilar, mayek qoyiwshi 4 ayaqlilar, shibin-shirkeyler, shayan tárizliler hám basqalarǵa ajratilǵan. Arastu shiǵarmalarinda organlar korrelyatsiyasi hám gradatsiya haqqinda hám apiwayi pikirler bar. Qadimgi Rim tabiyat izzertlewshileri arasinda Gay Pliniy (b.e.sh 23-79 jillar) ataqli bolǵan. Oniń 37 tomli “Tabiyat tariyxi” shiǵarmalarinda sol dawirdegi aniq bolǵan haywanlarǵa maǵliwmat berilgen. Xurofat húkimranliq etken orta asirlerde tabiyatti úyreniw qadaǵan etilip, ilim pán iyeleri bolsa qisiw ishine alindi. Sol waqitta zoologiya pániniń rawajlaniwi uliwma toqtap qaldi. Aristotel hám Gay Pliniy jumislari unitilip jiberildi. Oyaniw dáwrinde (XIV-XV-asirler) ilim-pán rawajlaniwiniń orayi Qubla Evropaǵa kóshti. Bul dáwirde hámme tabiyiy pánler, solardan zoologiya tarawinda da úlken ashiliwlar qilindi. Xristofor Kolumb, Marko Polo, Magellan hám basqa bir qansha sayaqatshilardiń teńizlerindegi sayaqatlari natiyjesinde aldin belgisiz bolǵan haywanlar aniqlandi. Bul dawirde dúnyaniń túrli jerlerinen jiynap kelingen materiallardi sistemaǵa saliw hám uliwmalastiriw zarúr edi. Sol waqitta Shvetsariyaliq vrach hám naturalist E.Gesner (1516-1565) 17 tomli “Haywanlar tariyxi” shiǵarmasin jazdi. Shiǵarma kóp tarepleme ápiwayi jazilǵan hám onda aniq emes maǵliwmatlar kóp bolsa da eń qadimgi ensklopedik qaldiq esaplanadi. Zoologiya pánleriniń rawajlaniwinda XVII asirde mikroskoptiń ashiliwi úlken áhmiyetke iye boldi. Golland alimi A.Levenguk (1632-1723) “Mikroskop járdeminde ashilǵan tabiyat sirlari” kitabi menen kozge kórinbeytuǵin haywanlar dúnyasin aship berdi. Italiyaliq alim M.Malpigi (1628-1694) omirtqali haywanlardiń qan aylaniwi sistemasi kapilyarlari hám bólip shiǵariw organlari, haywanlar terisiniń mikroskopik dúzilisin súwretledi. Angliyaliq U.Garvey (1578-1657) adamniń qan aylaniw sistemesin birinshi bolip túsindirip berdi. Biraq ol dáwirde alimlar ortasinda “Jinsiy kletkalar hám búrtikte bolajaq organizmniń barliq organlari tayin jaǵdayda turadi” , degen metafizik túsinik húkimran edi. Haywanat dúnyasiniń zamanagóy sistemasi haqqindaǵI taliymat XVIII asirde payda boldi. Bul taliymattiń negizin shvet alimi K.Linney (1707-1778) jumislari quraydi. Oniń “Tabiyat sistemasi” shiǵarmasinda túr, tuwis, tuqimlas , klass siyaqli sistematik kategoriyalar tiykarlap beriledi. Alim túrdi túr hám tuwis ati menen atawdi usinis etiw menen binarnomenklaturaǵa tiykar salindi. K.Linney haywanat dúnyasin sútemiziwshiler, quslar, baliqlar, shibin-shirkeyler hám qurtlar klaslarina ajratadi. Biraq Linney túrli sistematik toparlar arasinda hesh qanday baylanis joq, degen pikirdi aytatuǵin edi.
K.Linney zamanlasi fransuz alimi J.Byuffon (1707-1768) sol dáwirge de zoologiyada málim bolǵan barliq maǵliwmatlardi uliwmalastiriwshi 36 tomli “Tabiyat tariyxi” shiǵarmasin jaratti. Shiǵarmada ol birinshi bolip túrlerdiń ózgeriwi haqqinda óz pikirin bildiredi.
XIX-asir baslarinda fransuz alimi J.Kyuve (1769-1832) pelentologik qazilmalarǵa tiykarlanip áyyemde jasaǵan, biraq házir qirilip ketken haywanlar haqqinda maǵliwmat beredi. Ol organizmniń bir pútinligi hám túrli organlardiń óz-ara baylanǵanliǵi tiykarinda óziniń organlar korrelyatsiya haqqinda ilmiy ideyasin ilgeri súrdi. Kyuve zoologiya pánine tip túsinigin kirgizedi. Ol haywanat dúnyasin omirtqalilar (sútemiziwshler, quslar, jerbawirlawshilar, baliqlar) “Jumsaq deneliler(molyuskalar)” buwinlilar(saqiynali qurtlar hám buwin ayaqlilar), nurlilar(Iyneterililer, qurtlar, infuzoriyalar) ǵa hám 19 klasqa ajratadi. Biraq Kyuve hám Linney siyaqli túrlerdiń ózgermesligi haqqindaǵI metafizik ideyani qorǵap shiqqan edi. Oniń watanlasi hám zamanlasi ideyani qorǵaǵan.
XIX-asir biologiya páninde tiri tabiyattaǵI quramali formalardi eń ápiwayi formalardan kelip shiǵiwi haqqindaǵI ideyalardiń ústin keliwi menen xarakterlenedi. Bul dáwirde evalyutsion ideyalardi rawajlaniwinda T.Shvan(1810-1882) hám M.Shleyden(1804-1881) tárepinen kletka teoriyasi jaratiliwi úlken áhmiyetke iye boldi. Túrlerdiń ózgeriwi, quramali formalardiń apiwayi formalardan payda boliwi haqqinda taliymatti birinshi bolip fransuz naturalisti J.B.Lamark (1744-1829) usinis etken. Ol “ Zoologiya Filosofiyasi” shiǵarmasnda túrlerdiń ózgermesligi haqqindaǵI metafizik qaraslarǵa qarsiliq kórsetip, óziniń evalyutsion taliymatin tiykarlap beredi. Biraq Lamark evalyutsion protsestiń sebeplerin aship bere almadi. Alim K.Linney sistemasina janede rawajlantirdi hám omirtqasiz haywanlardi 14 klasqa ajratiwdi usinis etti. Zoologiyada evalyutsion pikirler tek CH.Darvinniń (1809-1882) “Tabiyiy tańlaw joli menen túrlerdiń payda boliwi” (1859) shiǵarmasi baslip shiqqannan soń óz ornin tapti. CH.Darvin túrlerdiń ózgeriwi hám organic dúnya evalyutsiyasin túsindiriw menen birge evalyutsiyaniń tiykarǵI faktorlarin da aship berdi. Ol tiri janzatlar dúzilisiniń quramalasip bariwi hám sirtqi ortaliqqa maslasiwiniń sebebi uzaq dawam etken tabiyiy yaki jaslma tańlaw ekenligin aytti. Darvin táliymati zoologiya pánleriniń rawajlaniwi ushin úlken áhmiyetke iye boldi. Bul táliymat alimlar aldina haywanlar evalyutsiyasi jónelisleri hám sebeplerin aship beriw siyaqli jańa waziypalardi qoydi. XIX-asirdiń ekinshi yarminda nemis alimlari E.Gekkel (1834-1919) hám F.Myuller (1821-1897) haywanlardiń individual rawajlaniwi menen tariyxiy rawajlaniwi ortasindaǵI baylanisti kórsetip beriwshi biogenetik nizamdi jaratip, evalyutsion taliymatti áhmiyetli daliyller menen bayitti. XIX- asirdiń aqiri hám XX-asir dawamnda qurǵaqliq teńiz ham okeanlar faunasin úyreniw ushin bir neshe ekspeditsiyalar shólkemlestirildi. Bul tarawda ásirese “Chelenjer” kemesindegi (1872-1876) , “Galatiya” ( 1956-1960) hám “Vityaz” kemelerindegi angliya, daniya hám sovet ekspeditsiyalari júdá keń kólemde ilmiy izzertlewlerdi ámelge asirdi. Rus alimi A.V.Ivanov ekspeditsiya materiallari tiykarinda haywanlardiń pogonoforalar tipine, ingliz alimi D.Smit bolsa afrikaniń qubla-shiǵis qurǵaǵinan uslanǵan latemeriya dep ataliwshi pánje qanatli baliqti kórdi. Rossiyada Zoologiya tarawindaǵI izleniwler Petr I dáwirinen baslanǵan. Ol túrli mámleketlerden haywanlardiń kolleksiyasin keltirip kunstkamer dúzedi. Rus alimlarinan birinshi bolip K.F.Volf (1734-1794) túrler ózgermesligi haqqindaǵI metafizik qaraslarǵa qarsi shiǵip organizmlerdi máyek kletkadan áste-sekin ósip rawajlaniwi haqqindaǵi óziniń epigenez teoriyasin metafizik teoriyaǵa qarama-qarsi qoyǵan. Zoologiyaniń rawajlaniwnda ataqli rus alimi K.M.Berdiń (1792-1876) xizmetleri úlken boldi. Ol haywanlardiń individual rawajalniwi haqqindaǵI embriologiya pánine tiykar salǵanlardan biri esaplanadi. Sonday-aq K.M.Berdiń Azov hám Kaspiy teńizlerine qilǵan ekspeditsiyalari bul háwizlerde baliqshiliqti rawajlantiriw ushin úlken áhmiyetke iye boldi. Alim haywanlar embrioniniń uqsasliǵI haqqinda nizamdi ashti. Bul nizamǵa qaraǵanda embrionniń rawajalniwinda dáslep tipga, son, klass hám tuwisqa, aqirǵI Orinda bolsa túrge tán belgiler júzege shiǵadi.