Lektsiya 1-modul: Bir kletkali haywanlar kishi alami: Sarkomastigoforalar tipi, klaslarǵa bóliniwi

Ózbekstanda zoologiyaniń rawajlaniwi. Shiǵistiń ulli alimlari Abu Rayxan Beruniy hám Abu Ali Ibn Sinaniń ati menen baylanisli. Zoologiya tarawindaǵI dáslepki ashiliwlar insane sawliǵin saqlaw ushin zárúr bolǵan dáriler tayarlaw menen baylanisli edi. XI-ásirdiń ulli oyshillarinan biri Beruniy (973-1043) óziniń medicina tarawindaǵI shiǵarmalarinda 101 túrli haywanlar hám olardan alinatuǵin dáriler tuwrali jazip qaldirǵan. Oniń “Hindistan” shiǵarmasinda (1030) karkidon pil, kiyik, delfin, siyaqli haywanlar haqqinda qiziq maǵliwmatlar bergen. Delfinlerdiń sirtqi kórinisi dawis arqali baylanista boliwi, karkidonniń dúzilisi hám tarqaliwi tuwrali maǵliwmatlari itibarǵa ilayiq.
Abu Ali Ibn Sino (980-1037) “Kitap ash-shifo” shiǵarmasinda adamlardiń isheginde parazitlik qiliwshi qurtlar keltirip shiǵaratuǵin kesellikler hám olardi emlew haqqinda júda kóp maǵliwmatlar keltirilgen. Alim olardi “úlken hám uzin qurt”, “domalaq qurt”, “qabaq tuqimina uqsas qurt” “kishkene qurt” dep ataydi. Qabaq tárizli qurt, kishikene qurt túsinikleri zoologiyada házirde saqlanip qalǵan. “Kitap-ash shifo” iri filosofiyaliq shiǵarma bolip, onda gealogiya, botanika, matematika, astranomiyaǵa tiyisli bolǵan maǵliwmatlar da keltirilgen. Alimniń tábiyiy panlerge tiyisli ilmiy jumislari K.Linneyge da málim bolǵan. K.Linney ózi súwretlegen ósimliklerdiń birin Avitsenna dep ataǵan. Haywanat dúnyasi haqqindaǵI ilmiy maǵliwmatlar Zahriddin Muhammad Baburduń (1483-1530) ulli shiǵarmasi “Baburnama” da keltirilgen. Shiǵarmada ol ózi haqqinda jazip qaldirgan. “ Baburnama” da keltirilgen haywanlar jaw ortaliǵiniń sharayatlarina qaray qurǵaqliq haywanlari, suw janinda ushraytuǵin haywanlar ham suw haywanlarina ajratiladi. Joqarida keltirilgen maǵliwmatlar házirgi Orta Aziya, sonday-aq Ózbekistan haywanat dunyasin úyreniwge uzaq waqit dawaminda juda kem itibar berilgenligin kórsetedi. Bul tarawdaǵI izzertlewlerdi tek XIX ásirdiń ekinshi yariminda N.A.Severtsov baslap berdi. Ol óz sayahatlarinda Aral teńizi, Ústúrt, Qizil qum, Sirdarya, Tyanshan hám Pámir tawlari haywanlarin ham tábiyatin úyrendi. Orta Aziya haywanat dúnyasin úyreniwde tábiyat izzertlewshi alim A.P.Fedshenko xizmetleri úlken boldi. Ol 1868-1871 jillarda Aloy hám Zarafshanda ótkerilgen ekspeditsiyalarda 4000ǵa jaqin haywan túrin (tiykarinnan shibin-shirkeyler) di óz ishine alǵan 20000ǵa jaqin kollektsiya topladi. Ol birǵana Zarafshan alabi joqari bóliminen 1000nan artiq haywan túrin jiynadi. Sayahatshi jipekshilik penen de qiziǵadi. A.P. Fedshenko birinshi bolip Ózbekistanda kóbirek Samarqandta rishtaniń biologiyasin úyrenedi.
A.P.Fedshenkoniń zamanlasi V.F.Oshanin (1844-1945) Alay alabi, Zarafshan hám Túrkistan dizimi tawlari hám Pamir tábiyatin tekserdi, Amiwdaryanin joqarǵi boliminde tarqalǵan shibin- shirkiylerdi úyrendi. Ol “Turkistan yarim qatti qanatlilar faunasiniń zoogeografiyasi” (1891) kitabinda 700 den artiq shibin-shirkiyler túri haqqinda maǵluwmat beredi. V.F.Oshaninniń jumislari arqali 1876-jilda Tashkentde tábiyat múzeyi shólkemlestirildi.
Orta Aziya haywanlarin úyreniw XX ásirdin baslarinda tezlik penen alip barildi. Ásirdiń 20 hám 30-jillarda Orta Aziya jerlerinde jasawshi xaliq arasinda parazitar keseliklerge qarsi guriwge ámelge asiriwǵa úlken itibár berildi. Buniń ushin zoologlar aldina parazit hám keselik tarqatiwshi haywanlardi úyreniw waziypasi qoyildi. Sol maqsette Orta Aziya boylap birneshe ekspeditsiyalar shólkemlestirildi. N.I.Xodukin (1896-1954), L.M.Isaev (1868-1964) bezgek shibinlarin úyrenip, olarǵa qarsi gúres jumislarin islep shiqdi. L.M.Isaev jumislari menen Ózbekisyanda bezgekke qarsi stansiyalar hám Medidsina parazitologiyasi institute shólemlestirildi. Alim rishta parazitin úyrenip oǵan qarsi gúres jumislarin islep shiǵadi. Sol dáwirde ámelge asirilǵan jumislar nátiyjesinde 50-jillarda Orta Aziyada bezgek hám rishta kesellikleri pútinley joǵaldi.
Ásirimizdiń 20-jillarinda zoologiya tarawindaǵI tiykarǵI izzertlewler jańa payda bolǵan Túrkstan universitetinde alip barildi. A.L.Brodskiy (1882-1943) bir kletkali haywanlardi úyreniwdi baslap berdi. Ol Qizilqum faunasin tekserip shiǵanaqli jalǵan ayaqlilardiń jańa túlerin tabadi hám olardi teńiz jalǵan ayaqlilari menen jaqinliǵin aniqlaydi. Bul izzertlew Orta Aziya qumliqlari orninda áyyemde teńiz bolǵanliǵinan derek beredi. D.N.Kashkarov (1878-1941) Orta Aziyada ekologik tekseriwlerdi baslap berdi. T.Z.Zahidov Qizilqum haywanlari ekologiyasin úyrendi: Zoologiya tarawinda bir neshe iri shiǵarmalar jazdi, V.V.Yaxantov (1899-1970) shibin-shirkeylerdi, A.M.Mahamadiev (1906-1988) suw omirtqasizlari úyreniw haqqinda izzertlewler alip barildi. Orta Aziya haywanat dúnyasin úyreniwde M.N.Narziqulov hám R.O.Olimjanov (shibin-shirkeyler), A.T.Tólaganov (fitogelmintler), M.A.Sultanov, I.X.Ergashev, J.Azimov (zoogrlmintler), S.N.Alimuhamedov (ziyankes buwin ayaqlilar) hám basqa alimlar da úlken ilmiy izzertlewlerdi ámelge asirdi. Házirgi kúnde zoologiya tarawinda izlenisler ilmiy izzertlew institutlari hám joqari oqiw orinlarinda alip barilmaqta.