Lektsiya 1-modul: Bir kletkali haywanlar kishi alami: Sarkomastigoforalar tipi, klaslarǵa bóliniwi

SEZIW.Kópshilik haywanlar aktiv aziq qaldiradi hám ózin qorǵaydi. Nervsistemasi haywanlardi sirtqi ortaliq sharayatina maslasiwina ,olardiń jasab qaliwina imkan beredi.Bul funktsiyani nerv sistemasi hám sezgi organlari atqaradi. Tómen rawajlanǵan kóp kletkali nerv kletkalari tarqap jaylasqan , yaǵiniy oraylaspaǵan boladi.Evolyutsiyaliq rawajlaniwda dene duzilisi quramallasip hám haywanlardiń háreketleniw tezligi artiwi menen nerv sistemasida quramalasqan.Bir qansha apiwayi duzilgen kóp kletkalilarda nerv sistemasi deneniń aldinǵi tarepinde jaylasqan nerv tuyinlerinde hám olardan dene boylap aldinǵa qarap hám arqaǵa ketiwshi nerv stolvalari nan ibarat. Saqinali qurtlar hám buwin ayaqlilarda orayliq nerv sistemasi arqa nerv tuyini hám qarin nerv shinjirinan turadi .Omirtqalilarda orayliq nerv sistemasi bas hám arqa miyden turadi.
Bir kletkalilarda suwdiń quraminda hám temperaturasina tasirsheń boladi. Ayirim jasil qamshililarda jaqtiliqqa sezgir qizil pigment kózshe boladi .Bir qansha quramalli duzilgen haywanlarda kóriw,esitiw,dám biliw,iyis seziw tuyǵI organlari rawajlanǵan.sezgi organlari hár qiyli duzilgen hám deneniń turli bólimlerinde jaylasqan.
KÓBEYIW. Haywanlar jinissiz hám jinisiy kóbeyedi. Jinssiz kóbeyiw apiwayi duzilgen omirtqalilar ushin tán bolip, tiykarinan eki usilda boladi. Bir klerkalilarda jinissiz kóbeyiw organizmniń teń ekige bóliniwi ,kóp kletkalilarda bolsa burtikleniw hám kóp marte bóliniwi arqali amelge asadi. Burtikleniwde ana organizmda kishi kartoshka payda boladi,onnan jańa organizm payda boladi . Kóp marte bóliniwde ana organizm judá kóp bóliklerge bólinip hár qaysi bólimnen jańa organizm payda boladi . Bunday tiptegi bóliniw jalpaq hám saqinali qurtlarǵa tán,Jinissiz kóbeyiw haywanlar denesinde kem maslasqan,lekin basqa hamme toqima hám organlardi payda qiliwshi qásiyetke iye bolǵan arnawli kletkalar menen baylanisli.
Jinisiy kóbeyiw - jinisiy kletkalar –gametalar payda boliwi hám olardin óz- ara qosilip, tuqimlanǵn zigota payda boldi.Bir kletkalilardiń gametalari bir kletkaniń ózinde jetisedi. Kóp kletkalilardiń gametalari arnawli jinisiy bezler –gonadalarda payda boladi.Tuqimliq kletkalari spermtozidlar yaǵiniy mikro gametalar ,urǵashi kletkalar mayek kletka yamasa makra gameta deyiledi. Adette spermatozoidlar salistirǵanda kishi ,bir yaki bir neshe qamshili hám háreketsheńboladi. Biraz ulken hám háreketsheń mayek kletkalarda embrionniń rawajlaniwi ushin zarur bolǵan zatlarǵ boy boladi.
Tuqimlaniw protsesinde tuqim kletka mayek kletka ishine kirip aladi.Olardiń yadro hám tsitoplazmasi qosiliwi natiyjesinde eki kletkadan jańa bir kletka—zigota payda boladi. Zigotadan embrional rawajlaniw protsesinde jańa organizm qaliplesedi. Jinisiy kóbeyiw organizm ushin bir qansha qolayliqlarǵa iye .Birden-bir uzaq formalardan payda bolǵan jinisiy kletkalardiń genler qurami turlishe bolǵanliqtan olardin qosiliwinan payda bolǵan jańa organizmlerdiń ana organizmge qaraǵanda jasawshan boladi.Bunday organizmer tabiyiy tanlaw natiyjesinde saqlanip qalip násil beredi. Kópshilik haywanlar ayirim jinisli bolip,olardin erkek hám urǵashilari boladi. Ayirim jinsli haywanlarda óz-ózini tuqimlandiriw juzbermeydi. Nerv hám háreketleniw sistemalariniń rawajlanǵanliǵI sebepli erkek hám urǵashi haywanlar bir-birin ańsat tabadi. Kem háreket yamasa háreketsiz otiriqshi jasawshi haywanlar bir-birini tabiwi qiyinlasiwi sebepli olarda eki jinisli yaginiy germofroditlik kelip shiqqan Germafradit organizm zarur jaǵdayda óz ozini tuqimlandiruvi mumkin. Biraq bu jaǵday tabiatda dara jaǵdaylarda juz beredi. Adette yeki germafradit individler bir-birin tuqimlandiradi. Mayek klettka sirtta tuqimlansa sirtqi tuqimlaniv, organizm ishinde tuqimlansa ishki tuqimlaniv dep ataladi. Sirtqi tuqimlaniv tek suvli jaǵdayda payda bólǵanda shin suv hayvanlari ham suv menen kóbrek alaqada bólǵan suvda qurǵaqliqda jasavshi hayvanlar xas bólip esaplanadi. Qurǵaqliqda jasavshi ham yekilemshi suvda jasavǵa ótgen hayvanlarda tek ishki tuqimlaniv malim. Sirtqi tuqimlananatuǵin hayvanlar kóp jinsiy kletkalar payda etedi. Braq sirtqi jaǵdayda kletkalardiń kó qismi óledi. Ishki tuqimlanatuǵin hayvanlarding jinsiy organlari quramali tuzilge boladi.