Lektsiya №20 Osimliklerdin osiui, раўажланыўы jobasi

Osimlik organizminin osiwinin ozine tan qasiyetleri
Jabik tuximli osimliklerde zigota shan tutikshelerindegi spermanin ( erkek gemetofishtin) zarodish kaltasindagi urgashi gometofit pnen kosiliuinan payda boladi.
Zarodish kaltasinda ekinshi spermiyanin, zarodish kaltasindagi ekinshi(diploid) yadroli oraylik kletka menen kosiladi xem keleshekte azat endosperma payda boladi. Buni birinshi ret S.G. Navashin uyrenip oni kos ataliu dep atagan. Zarodish kaltasi imtegument penen (lat.integumentum- kaplama) oralgan bolip nutselluste jaylaskan. Nutsellus zarodishtin azigi retinde jumsaladi,ayirim jagdayda ol zapas tkan`-perispermaga aylanadi.

1-suwret. Jabiq tuqimli o`simliklerdin` ontogenez etaplari ha`m rawajlaniw fazalari.

Meyek kletkasi zarodish kaltasinda polyarlaskan turinde jaylasadi xem shan kiretugin tertipke mikropshege jene tubi-xalazaga ajiraladi. Olardin duzilisi bir-birinen ajiraladi.
Zarodishtin rauajlaniu deuirinde bir kansha izbe-iz rauajlaniu fazalarin koriuge boladi: proembrio,globulyar, jurekke uksas formada xem torpedoga uksas jenede jetiliu.
Zigota atalangannan keiyn bir kansha uakit (bir neshe saatan, bir neshe kunge shekem) tinish jatadi(latent xalda) .Usi uakitlari onda RNK sintezi artadi karami ulkeyedi. Zarodishtin kaltadagi oraylik kletkanin triploid yadrosi boliniude birinshi baslaydi. Endospermanin rauajlaniui ushin IUK xem tsitokinin kerek . Olar nutsellustan keledi.
Zigota birinshi boliniuden baslap mikropilege karagan kletka ulken korinedi. Ol keyingi boliniulerde bir yadroli kletkalarda jipshesin payda etedi. Oni suspenzor dep ataydi. Suspenzordin bir kansha funktsiyasi belgili boladi: 1. Ol uzaygan sayin rauajlanip atirgan zarodishti endosperma tkanina karay iyteredi. 2. Gaustoriya xizmetin atkaradi yagniy nutsellus xem integumentten zatlardi salip zarodishka beredi. 3. Fitogarmonlarda sintezleydi. Meyek kletkasina jakin eki sinergid kletkalarda gaustoriya funktsiyasin atkaradi. Endospermaga jakin turgan antipad kletkalarda gaustoriya funktsiyasin atkaradi.

2-su`wret Iris uruq bu`rtiginin` du`zilisi.

Eki kletkaga iye bolgan zarodishtin endospermaga karagan kletka eki merte bolinip kvadrant payda etedi. Bul tort kletka kesesine bolinip oktant payda etedi. Oktanttin 4 periferiyalik kletkasinan keleshekte tuxim ulesi xem shakanin apeksin payda etedi. Kalgan tort kletka-gipokotil xem tamirdan tomengi bazal` bolegin payda etedi. Zarodish ose bargan sayin kletkalardagi IUK kontsentratsiyasi arta baradi. Tsitokinin udayi kelip turadi. Oktantka tiyip turgan keiyngi kletka gipofiz boladi. Bul osiu fazasi globulyar faza usi ashaladi. Bul fazaga tsitokinin kerek boladi.
Keyingi faza jurekke uksagan faza. Globulyar zarodishtin jokari bolegi boliniuden keiyn tuxim ulesleri kelip shigadi. Bul periodta normal rauajlaniu ushin IUK kerek boladi, tsitokinin xem adenin kerek boladi.
Torpedoga uksagan fazada tukim ulesi xem gipokotil` zonadagi kletkalardin osiuinin anagurligim tezlesiu koriledi. Tamirdin promeristenasi keliplesedi. Bul fazada IUK xem tsitokininnen baska gibberllinde kerek boladi. Ol gipokotil`din osiuine kerek. Tuxim ulesleri arasinda shakanin apeksi menen korinedi. Pisip kiyatirgan tuximnin keliplesiuinin keyingi etapinda zapas beloklar(aleyron deneshelerde) kraxmal (aminoplastlarda, may (sferosomalarda) toplanadi.


3-su`wret shopanqalta o`simliginin` zarodishinin` tiykarg`i rawajlaniw fazalari.

Tuximnin pisiuinen keyingi etapinda ozinen kop mugdari suudi jogaltip jagdayga otedi. Otiu deuirinde tkanlarda erkin auksinlerdin,tsitokininlerdin xem gibberellinlerdin mugdari azayip,ABK mugdari kobeyedi. Solay etip zarodishtin rauajlaniuinin basinda fitogarmonlar kerekbolip,olar endospermadan alinadi. Keyin ozleri fitogarmonlardi sintezleydi. Tuximnin keliplesiui deuirinde auksin kaptalindagi tkanlarga tarkalip miyue kabiginin osiuin aktivlestiredi.

Jokari derejeli osimliklerde jaslik deuir tuximnin kogerip shigiuinan baslap yamasa vegetativ (piyazlarda) kobeyiuden baslanip,ivegetativ massani tez kobeytedi. Osimlik bul periodta jilisiy kobeye almaydi.
Tuximnin kogeriui-onin isiniui, (murtlasiu) bortiui, geterotrof turde kogeriu xem avtotrof turde aziklaniui fazalarina bolinedi.
Tuximnintinishlik deuirinin otiuinen keyin suudi siniriui kogeriuinin baslaniui esaplanadi. Suudi sorigannan keyin onin kabigi jariladi. Tuximnin isiniui temperaturaga,kislorod mugdarina, jaktilikka baylanisili bolmaydi. Tuximnin murtlasiu igallilik 40-65 % ke jetkende baslanadi. Murtlasiu gipokotildin yamasa zarodish tamirinin soziliuinan bolip,netiyjede tamirsha tuximnan sitilip shigadi. Kletkalaradin boliniui onnan keyin baslanadi.
Tamirdin shigiui onip kiyatirgan tuximnin topirakka bekiniuin xem suudin kabillauin teminleydi.
Tamirdan keyin shakanin osiui baslanadi. Tamir jerge karay paxal jokariga jaktagi karay umtiladi. Bul kosher organlarinin osiui fitogarmonlar emelge asadi. Denli osimliklerge IUK xem tsitokininler deslep endospemadan zarodishka tusedi. Kalkamnin epiteliy kletkalari zapas zatlardi endospermada kayta pisiriudi baslaydi. As siniriu protsessine gibberelim tesirinde aktivlesken aleyron kletkalari iske tusedi.
Etiolirlengen (reni ak) shaka jerdin ustine shinkalgan keyin fotomorfogenetikalik xem jaktiga karay osiushilik reaktsiya payda boladi : gipokotildin osiui keskin tomenlep,epikotildin osiui artadi. Karmakka uksap kayirilgan gipokotil duziulenedi,osimlik fototrof aziklaniu tipine otedi.
Bas xem kosimsha kaptal tamirlardin osiui xem shakalardin metamelldin*, saninin kobeyiunen payda boliui, olarda japiraklardin osiui, kobeyiui,paxaldin juanlasiuinan yuvetil` etapinin soninda kop mugdarda vegetativ massa toplanadi.
Jaslik deuir xer turli jillik osimliklerde birneshe xepteden, agash osimliklerde birneshe jilga shekem dauam etedi. Osimshe jetilgen osimliklerge uksamaydi, japirak formalari boyinsha 9paxtada, kiyalda) jetilgen osimliklerden ajiraladi.
Jaslik deuirde guldin payda boliui korilmeydi. Guldin bolmaui jaslik deuir ekenligin bildirmeydi. Sebebi kopshilik osimlikler jetilgen bolsada uzak uakit gullemesten turadi.
Jaslik jagday arnauli gormonlar arkali uslanip turiladi.
Kartayiu xem oliu etapi miyueleuden toktagannan baslap tebigiy olimine shekemgi deuirdi oz ishine aladi. Osimliklerdin tirishilik uzakligi xer turli taksonomikalik gruppalarda xem xer turli tirishilik formalarda xer turli.
Sekvoyada 5000jil jonishka 2-5jil
Emen1500 kapusta2
Elka1200 geshir2
Karagay500 kauin1
Juzim80-100 efirler2-4xepte
Kartayiu xem oliu kop kletkali osimliklerdin songi ontogenez fazasi,birak kartayiu degen sozdi tolik osimlikke kollanbastan bolek organgada kollaniuga boladi:(japirak, miyue,gul bolegi t.b)
Osimlik ushin kartayiudin xer kiyli turi belgili. Bir jillik osimlikler tolik oledi. Kop jillik osimliklerde, shop denelerde jer ustingi bolegi jil sayin olip otiradi. Tamiri xem baska jer asti organlari tiri kaladi. Kop jillik osimliklerdin osiu protsessinde tomengi japiraklari kartayadi xem oledi. Japiragi tusetugin agashlardin guzde japiraklari kartayadi xem oledi.
Japiraklarda kartayiu protsessinde xlorofill, belok, nuklein kislotalari mugdari azayadi, fotosintez peseyedi, kletka ishindegi organlari jok bola baslaydi. Sonin menen bir uakitta gidrolitikalik fermentlerdin aktivligi artadi. Organlarda kartayiu protsessi olardin tusiui menen tamamlanadi. Japiraktin yamasa miyuenin tusiui aldinan baldaktin tubinen ajiratiu katlami payda boladi. Ol kletka jiyindisi bolip, onda kletka diyuali xem kletkanin ortangi plastikasi eriydi. Bul protsess kartayip atirgan japiraklardin payda etken etilen katnasinda boladi. Birkansha osimliklerde kartayiu,auksin xem gibberellin tesirinde toktaydi. Abstsiz kislotasi xem etilen kartayuidi tezletedi. Kartayiu mexanizmin nemis osimlikler fiziologi G.Molish uyrenip tomendegi juumakka keledi, yagniy kartayiu, kop mugdardagi azik zatlarinin reproduktiv organga agip ketiui,netiyjesinde osimlik xelsirep oledi. Bul koz karastan xakiykatka jakin ekenligingullerdi kesip taslangannan keyin olardin vegetatsiyasin dauam ete beretuginnan biliuge boladi. Molinttin pikirinin duris ekenligin bir jillik, eki jillik xam kop jilllik osimliklerdin (ferula, agava, bambuk) gullep miyuelegennen keyin tez arada olip kalatugininan da biliuge boladi. Budan baska bir kansha osmliklerde kartayiu belgili fotoperiodtan da boladi.
V.O.Kazaryannin pikirinshe kartayiuprotsessi tamir menen japirak arasindagi asykesliktin buziliuinan dep tusiniuge boladi. Tamirdin aktivliginin azayiui suu rejiminin buziliuina, fotosintezge, belok sintezine xam baska da tirishilik iskerligine tasir etedi. Tamirdin osiuinin paseyiuinen tsitokininnin jer ustingi organlarina jetkeriliui azayadi, sogan baylanisli shakanin apikal meristemasinin aktivligi paseyedi xam osimliktin kartayiuina sebep boladi.