Қўлёзма хуқуқида УЎТ: 633. 51

4.2-жадвал
КАС ва Карбамид ўғитлари асосида тайёрланган суспензияларни ғўзани ривожланиш даврларига боғлиқ ҳолда ўсиш ва ривожланишига таъсири, 2011 й.

Вариантлар тартиби	Бош поя баландлиги				Чин барг, дона	Шона-лар, дона	Ҳосил шохлари сони, дона		Кўсаклар сони, дона
	1.06	1.07	1.08	1.09	1.01	1.07	1.08	1.09	1.08	1.09
2-3 чинбаргли даврида қўлланилганда
1	11.7	50.1	82.9	97.5	4.4	6.1	12.1	14.5	7.1	8.2
2	11.8	51.2	83.1	98.1	5.0	6.3	13.0	15.1	8.0	9.0
3	13.0	51.8	84.5	100.1	5.1	6.5	14.0	16.8	8.1	9.2
Шоналаш даврида қўлланилганда
4	11.3	50.1	81.3	98.0	4.5	6.3	13.6	14.6	7.3	8.3
5	12.0	15.5	84.1	98.2	5.3	6.4	13.6	15.0	7.5	9.2
6	12.0	15.3	80.3	99.1	5.4	6.5	13.8	16.1	7.8	9.4
Гуллаш даврида қўлланилганда
7	11.3	50.0	81.8	97.5	4.4	6.0	12.0	14.0	7.2	8.3
8	12.1	51.6	85.1	99.1	5.3	6.5	14.0	15.6	8.0	9.3
9	13.0	51.1	80.5	90.2	5.4	6.3	13.0	16.0	8.1	9.4

4.3-жадвал
Суспензияларни ғўзани ривожланиш даврларига боғлиқ ҳолда пахта ҳосилига таъсири (ц/га), 2011 й.

Вариант тартиби	ўртача III қайтариқда	ўртача III қайтариқда	ўртача III қайтариқда	ўртача III қайтариқда
1,4,7	30,5	30,8	30,4	30,8
2,5,8	32,5	33,0	34,0	33,0
3,6,9	33,0	33,4	34,2	33,4

Ғўзани гуллаш даври бошида қўлланилган суспензия меъёрларидан ҳам шоналашдагиларга яқин кўрсаткичлар олинди.

Пахта ҳосили (4.3-жадвал) маълумотларини кўрсатишича КАС ўғити асосида (5,0 л/га) тайёрланган суспензиялардан тайёрланган суспензиялардан назоратга нисбатан 2,0 ц/га қўшимча ҳосил олинган бўлса, карбамид 4 кг/га қўлланилганда 2,5 ц/га.ни ташкил қилди. Шоналашда қўлланилган суспензиялардан пахта ҳосили 33,0 ва 33,4 ц/га.ни ташкил қилиб, назоратга нисбатан қўшимчалари 2,2 ва 2,6 ц/га.ни, гуллаш бошидагилардан эса 3,6 ва 3,8 ц/га.ни ташкил қилди.
Демак, ишлаб чиқариш шароитида ўтказилган тажрибаларда ҳам қўлланилган суспензияларни пахта ҳосилига таъсири 2-3 чинбаргли давридан шоналаш ва гуллашгача ортиб борганлиги кузатилди.
Таъкидлаш керакки, ишлаб чиқариш шароитидаги тажриба даласи тупроғи озиқа унсурлари билан кам даражада таъминланганлиги сабабли қўлланилган маъдан ўғитларни (илдиз орқали) ва суспензияларни таъсири ҳам дала тажрибаларникига нисбатан юқорироқ бўлди.
V-БОБ. КАС ВА КАРБАМИД ЎҒИТЛАРИ АСОСИДА ТАЙЁРЛАНГАН СУСПЕНЗИЯ МЕЪЁРЛАРИНИ (БАРГ ОРҚАЛИ) ҒЎЗАДА ҚЎЛЛАШНИНГ ИҚТИСОДИЙ САМАРАДОРЛИГИ
Иқтисодий самарадорлик қўлланилган агротехник тадбирларни таъсиридан олинган даромад ҳисобидан қолган шартли соф фойдабиланўлчанади.
Қўлланилганагротехниктадбирларда рентабелликбўлишиучунқўшимча ҳосилдан олинган даромад харажатларидан юқори бўлиши керак. Қолаверса, яна бу ҳолда қўлланилган тадбирлар таъсирида тупроқни агрокимёвий ва агрофизикавий хусусиятлари ҳамда пахта толасининг сифатлари пасаймаслиги керак.
Бизни тадқиқотларда ПСУЕАИТИ тажриба хўжалигида қабул қилинган услублар асосида ва Н.А.Баранов [15;55 б] ни маълумотларидан фойдаланган ҳолда хар бир тажриба вариантлари учун алоҳида иқтисодий самарадорлик ҳисобланди.
Бунда хўжаликдаги 1 центнер пахта хом ашёсининг сотиб олиш 2019 йил нархида, қўлланилган агротадбирларга кетган харажатлар (чопиқ, суғориш, ўғитлаш, ягоналаш, дефолиация ва бошқалар) шу жумладан пахта ҳосилини теришга кетган харажатлар ҳам ҳисобга олинди. Бизни 2009-2011 йилларда типик бўз тупроқлар шароитида ғўзани “Наврўз” навида олиб борилган тадбирларни иқтисодий самарадорлик кўрсаткичлари 5.1-жадвалда (17-18- иловаларда) келтирилган. Ғўзани 2-3 чинбаргли даврида ўғит меъёрлари ва турларига боғлиқ ҳолда қўлланилган суспенциялар таъсирида нисбатан юқори иқтисодий самарадорлик КАС ўғитини 5,0 л/га меъёридан олиниб, шартли соф фойда суспензия қўллаганда 555000 сўм/га.нирентабеллик 34,1% ташкил қилган ҳолда шоналашда қўлланилганда бу кўрсаткичлар 595000 сўм/га рентабеллик 31,9% ва гуллашда эса 600000 сўм/га рентабеллик 29.6% тенг бўлиб, юқоридаги ўғит туридан мутаносиб равишда 7,0л/га ва 9,0 л/га меъёрларидан олинган.
5.1-жадвал
КАС ва карбамид ўғитлари асосида тайёрланган суспензияларни ғўзани гуллаш даврида қўллашнинг иқтисодий самарадорлиги (2009-2011 й.)

Вариант тартиби	Тажриба вариантлари	3 йилда ўртача пахта ҳосили, ц/га	Қўшимча пахта ҳосили ц/га	Ҳосилни сотишдан тушган пул маблағлари сўм/га	Жами харажатлар сўм/га	Шу жумладан		Шартли соф фойда сўм/га	Соф фойда-нинг ортиши, минг сўм/га	Рента-беллик даражаси %
						Ўғитлаш ва суспензия сепишга	Қўшимча ҳосилга
1; 11; 21	Назорат (сув билан)	28,5	-	11400000	9200000	-	-	2200000	-	23,9
2; 12; 22	КАС-7,0 л/га+Р2О5-5,0 кг/га	29.8	1,3	11920000	9420000	155000	650000	2500000	350000	26,5
3; 13; 23	КАС-9,0 л/га+Р2О5-7,0 кг/га	30,8	2,3	12320000	9520000	205000	115000	2810000	670000	29,4
4; 14; 24	КАС-11,0 л/га+Р2О5-9,0 кг/га	30,4	1,9	12160000	9550000	255000	95000	2610000	900000	27,3
5; 15; 25	КАС-13,0 л/га+Р2О5-11,0 кг/га	29,7	1,2	11860000	9565000	305000	60000	2305000	225000	24,2
6; 16; 26	КАС-9,0 л/га	30,6	2,1	12240000	9440000	165000	105000	2800000	600000	29,6
7; 17; 27	Карбамид-10,0 кг/га	31,2	2,7	12470000	9515000	180000	135000	2965000	765000	31,1
8; 18; 28	Карбамид-10,0 кг/га+ Р2О5-7,0 г/га	31,6	3,1	12640000	9605000	250000	155000	3035000	835000	31,5
9; 19; 29	Карбамид-13,0 кг/га+ Р2О5-10,0кг/га	31,2	2,7	12480000	9613000	278700	135000	2667000	646000	29.8
10; 20;30	Карбамид-17,0 кг/га+ Р2О5-4,0кг/га	31,0	2,5	12400000	9715000	390000	195000	2685000	539000	27,5

Тажрибада умуман олганда нисбатан юқори шартли соф фойда карбамид асосида ғўзани гуллаш даври бошида қўлланилган суспензиялардан олиниб, ғўза ривожланиш даврларига мутаносиб равишда (4,0 кг/га дан 640000сўм/га, рентабеллик 34.6% га.; 7,0 кг/га дан 710000сўм/га ,рентабеллик 31,3% га ва 10,0 кг/га дан 835000сўм/га, рентабеллик 31,5% меъёрлардан олинган

Таъкидлаш жоизки,КАС ва карбамид асосидаги суспензияни самарадорлиги ғўзани 2-3 чинбаргли давридан шоналаш ва гуллаш даврларига томон ортиб борганлиги кузатилган. КАС ва карбамид ўғитларигафосфор ва калий ўғитлари биргаликда қўлланилган вариантларда олинган шартли соф фойда нисбатан камроқ бўлган.
Хулоса қилиб айтиш керакки, КАС ва карбамид ўғитлари асосида тайёрланган суспензияларни, меъёрлари, муддатлари ва барг сатҳи юзасига боғлиқ ҳолда ғўзада қўллашнинг иқтисодий самарадорлиги борлиги аниқланди.

ХУЛОСАЛАР
1. КАС ва Карбамид асосидаги суспензияларнинг қўллаш меъёрлари, ва ғўзанинг ривожланиш даврларидан қатъий назар уларни ўсимликни ўсиши ва ривожланишига барг сатҳи юзасини шаклланишига мақбул таъсири борлиги аниқланган. Нисбатан юқорироқ натижалар суспензиялар-ғўзани шоналаш ва гуллаш даврларида қўлланилганда кузатилган ва ҳамма даврларда ҳам карбамид асосида тайёрланган суспензиянинг таъсири юқорироқ бўлган.
2. Ғўзани 2-3 чинбаргли даврида барг сатҳи юзасининг камлиги сабабли қўлланилган суспензияларни таъсири нисбатан паст бўлганлиги кузатилган. Шоналаш ва гуллаш даврларида қўлланилган суспензияларнинг таркибидаги фосфор ва калийни сувда деярли эримаслиги туфайли ғўзани ўсиш ва ривожланишига таъсири бўлмаганлиги аниқланган.
3. Фотосинтез соф маҳсулдорлиги суспензияларни ғўзанинг гуллаш даври бошида қўлланилганда нисбатан юқори бўлиши кузатилган ва КАС ўғитининг 9,0 л/га, карбамиднинг эса 10,0 кг/га меъёрлари қўлланилганда мутаносиб равишда 15,5 ва 16,0 г/м²ни, шунингдек ғўза кўсакларини очилиш даражаси эса 56,0 ва 58,0 % ни ташкил этган.
4. Ғўзани 2-3 чинбаргида қўлланилган суспензиялардан юқори пахта ҳосили КАС ўғити 5,0 л/га (31,4 ц/га) ва карбамид 4,0 кг/га (31,6 ц/га) меъёрда қўлланилганда олинган ва қўшимча пахта ҳосиллари мутаносиб равишда 1,8 ва 2,0 ц/га ни ташкил этган.
5. Суспензиялар ғўзани шоналаш даврида қўлланилганда юқори пахта ҳосили КАС 7,0 л/га асосида (30,6 ц/га) ва карбамидни 7,0 кг/га қўлланилган меъёридан (31,2 ц/га) олинган, қўшимчалари мутаносиб равишда 2,0 ва 2,6 ц/га ни ташкил этганлиги аниқланган.
6. Ғўзани гуллаш даврида нисбатан мақбул пахта ҳосили КАС 9,0 л/га (30,6 ц/га) ва карбамид 10,0 кг/га (31,2 ц/га) қўлланилганда олиниб, қўшимчалари назоратга нисбатан 2,1 ва 2,7 ц/га ни ташкил этган.
7. Пахта толасининг технологик хусусиятларини ўзгариши қўлланилган суспензия турлари, меъёрлари ва ғўзанинг ривожланиш даврларига боғлиқ ҳолда бўлиб, нисбатан юқори кўрсаткичлар суспензиялар ғўзани гуллаш даврида қўлланилганда олинди ва КАС 9,0 л/га ва карбамид 10,0 кг/га қўлланилган вариантларда тола чиқиши мутаносиб равишда 38,5 ва 38,5 % ни ҳамда 1000 дона чигит вазни 120,2 ва 128,5 г ни ташкил этган.
8. Суспензиялардан энг юқори шартли соф фойда КАС ўғити ғўзанинг 2-3 чинбаргли даврида 5,0 л/га (555000 сўм/га), шоналашда 7,0 л/га (595000 сўм/га), гуллашда 9,0 л/га (600000 сўм/га) ва карбамид мутаносиб равишда 4,0 кг/га (640000 сўм/га); 7,0 кг/га (786000 сўм/га); 10,0 кг/га (765000 сўм/га) қўлланилганда олинган.
9. Ғўзани барг орқали озиқлантиришда суспензиялардан юқори самарадорликка эришиш учун (ПГС ёки ОВХ-600 мосламалари ёрдамида, эрталаб ва кечқурун ҳаво ҳарорати 20-25 ⁰С дан ошмаган пайтда ғўзани 2-3 чинбаргли даврида КАС ни 5,0 л/га, карбамидни 4,0 кг/га меъёрларда (2,0 ва 2,5 % ли концентрацияда), шоналашда КАСни 7,0 л/га, карбамидни 7,0 кг/га (2,75 ва 3,22 % концентрацияда), охирги суспензия (ривожи орқада қолаётган майдонларда) гуллаш даври бошида КАСни 9,0 л/га; карбамидни 10,0 кг/га (3,51 ва 4,60 % ли концентрацияда) қўллаш тавсия этилади.
Фермер хўжаликларининг турли тупроқ-иқлим шароитларида ўстирилаётган ғўза навларида охирги суспензияни ёппасига қўллаш мақсадга мувофиқ эмас, фақат ривожланишдан орқада қолаётган пайкалларда бу тадбирни қўллаш тавсия этилади.