’lim, fan va innovatsiyalar

Lolalar avlodi (Tulipa). Bu avlod vakillari piyozboshli, bahorda ochiladigan yirik gulli, hidsiz o‘t o‘simlikdir. Poyasi bargli, guli qizil, sariq, oq rangli, yakka, ba’zan 2—3 tadan bo’lib poyasining oxirida joylashadi. Gulqo‘rg‘oni keyin tushib ketadigan 6 ta gultojsimon erkyn bargchadan iborat. Otaligi ham 6 ta, erkindir. Tugunchasi ustki, uchta mevabargli, uch uyali va ko‘p urug‘kO’rtakli. Mevasi 3 qirrali ko‘sakchadir. Lolalar a’lodiga 120 tur kiradi. Ular Yevropa va Osiyoning o‘rta poyasida usadi. Shulardan 63 turi O’zbekiston florasida, ko‘proq O’rta Osiyo respublikalari territoriyasi­da, O’zbekiston Yevropa qismining janubiy rayonlarida, G‘arbiy Sibirning dashtlarida, tog‘ va tog‘ etaklari zonasida tarqalgan. O’zbekis-ton florasida lolaning 21 turi uchraydi. Bu avlodning eng muhim turlaridan biri grey lolasi (T. greigii)p,. U piyozi tuxum-simon, yo‘g‘onligi 4 sm, bo‘yi 20—40 sm keladigan o‘simlikdir. Uning bargi 3—4 ta bo‘lib, unda pushti, gunafsha rangli dog‘lari bo‘ladi. Guli sarg‘ish-qizil, ba’zan yeariq bo‘lib, osti qora dog‘li bo‘ladi. Aprelda gullaydi. Toshkent oblastida va Namangan atrofidagi tog‘ etaklarida ko‘p tarqalgan.
Kaufman lolasi (T. Kaufmanniana). Buning piyozi tuxumsimon, yo‘g‘onligi 4 sm ga yetadi, poyasi 20—40 sm, bargi 2—3 ta, jingalaksiz, bukilgan. Guli yirik, h rangli, gulqo‘rg‘on barg-chalarining tagi sariq dog‘li yoki sarg‘ish o‘simlikdir. Toshkent oblastidagi tog‘larning toshli yon bag‘irlarida tarqalgan. Odat» da O’zbekiston ning o‘rmon zonasidagi qurg‘oq yerlarda, dashtlarda, maysazorlarda va chala cho‘l zonasida sariq gulli bibershteyn lolasi (T. Biebersteiniana), O’zbekiston YEvropa qismining sharqi-ja-nubiy rayonlarida, Qozog‘iston va Ozarbayjonda ko‘pincha qi-zil gulli shirenk lolasi (T. Schrenkiana) o‘sadi. Lolalar yaxshi dekorativ o‘simliklardan hisoblanadi.
Proleska (Scilla). Kichik piyozboshli o‘simlik bo‘lib, barg­lari 2—4 ta, ildiz bo‘g‘zidan chiqdan, tasmasimondir. Poyasi yashil, bargeiz bo‘ladi. Guli voronkasimon, oqish-ha.vo rang yoki havo rang. Gulqo‘rg‘oni gultojisimon, erkin, 6 ta bargli yoki osti qo‘shilib o‘sgan bo‘ladi. Tugunchasi 3 uyali va 6—7 urug‘kO’rtak-lidir. Ko‘sakchasi yassi, sharsimon, uyasidan chatnaydi. Bu avlod qariyb 100 turdan iborat. U Osiyo, Afrika va YEvropa qit’alarida tarqdlgan. Shundan 17 turi O’zbekiston florasida bo‘lib ular ko‘proq Kavkazda, O’zbekiston ning Yevropa qismida o‘sadi. O’zbekistonning tog‘etaklarida va adirlarida tubandagi 2 turi uchraydi.
Pushkasimon proleska (5. puschkiniooides). Bu barglari lentasimon, pastga qarab ingichkalashgan, poyasi 2-3 ta, uzunligi 3—15 sm, guli okimtir, och havo rang o‘simlikdir. Bu tur ancha keng tarqalgan.
Buxoro proleskasi (5. bucharica). Bu barglari teskari lan-setsimon, guli och havo rangda. Avvalgi turidan qariyb 1,5 mar­ta uzunroq bo‘lishi bilan farq qiladi. Samarkand oblastida o‘sadi. Bu avlodning ba’zi turlari juda chiroyli bo‘lganidan bog va parklarda dekorativ o‘simlik sifagida ekiladi.
Dratsenadoshchalar oilachasi (Dracaenoideae). Oilacha vakil­lari poyasi ko‘pincha to‘g‘ri, tik chiqqan, ba’zan ildizpoyali, uzoq, yillar eniga o‘sib yo‘g‘onlashib, qariganda poyasining uchi ayri bo‘lib shoxlovchi, shox-shabbali, daraxtsimon yoki butasimon o‘simliklardir. Ularning barglari poya va shoxlarining uchida tuda bo‘lib joylashadi. Guli oq, gultoj barglarining tagi birikib o‘sib naycha hrsil qiladi. Otaligi 6 ta, tugunchasi ustki, 3 meva barglidir. Mevasi ko‘sakcha yoki ho‘l meva. Drapenalar oila-chasining vakillari tropik mamlakatlar o‘simligidir; ular dekorativ va tola beruvchi o‘simlik sifatida nam subtropik rayonlarda ekiladi.
Dratsena yoki ajdar daraxt avlodi (Dracaena). Bu avlodga 40 tur kiradi. Ular eski qit’alarning hamda Amerikaning tro­pik va subtropik mamlakatlarida tarqalgan. Qadim zamonlarda Agumbolditning diqqatini o‘ziga jalb qilgan Oratavaga yahin Kanar orollaridan Tenerif orolida o‘sgan mashx.ur bir tup ajdar daraxti (D. Draco) diqqatga sazovordir. Bu daraxt odam bo‘yi balandlikdagi poyasining aylanmasi 15 m ga, bo‘yi esa 23 metrga yetgan. Bu o‘simliklar dunyosida eng qari o‘simlik tupi hisoblanadi. U, taxminan, 6000 yil yashab, 1819 yilda bo‘lgan qattiq bo‘ronda halok bo‘lgan. Bundan «ajdar qoni» degan, qizil smola olinadi.
Kordilina (Cordyline) dratsenaga juda o‘xshash chiroyli o‘sim-lik bo‘lib, undan tugunchasining ko‘p urugkO’rtakli bo‘lishi bi­lan farq qiladi. Kordilina texnika va dekorativ o‘simlik hisoblanadi. Ulardan Cordyline australis, S. rubra va S. indivisa bizda nam subtropik rayonlarda Sochidan Batumiga qadar o‘stiriladi. Barglaridagi dag‘al mexanik to‘qimasidan to‘qima-chilik sanoati uchun tola olinadi. Yana undan mashinalarni tozalash, bochkalarni yuvish uchun cho‘tkalar ham qilinadi.
Yukka avlodi (Jucca). Bu avlod 30 turdan iborat. Ular, asosan, Shimoliy Amerikada tarqalgan. Poyasi qisqargan. Daraxt­simon barglari shoxining uchida tuda bo‘lib joylashgan.
gullari esa yirik, chochoq to‘pgulda osilgan holda bo‘ladi va hasharotlar vositasi bilan changlanadi.
Barglaridan' yaxshi sifatli tola olinadi. Undan cho‘tka ham tayyorlanadi. Ular Gruziyada, Qrimda va Ozarbayjonda eki­ladi. Ba’zi turlari bizda ham dekorativ o‘simlik sifatida. parklarda uchraydi.