Lingvist oxirgi shakl 1-son indd

topmagan dolzarb masalalardan biri. Mazkur masala tilshunoslik 
va falsafiy tadqiqotlar doirasiga mumtoz nemis falsafasi vakili V.Fon 
Gumboldtning qarashlari asosida kirib kelgan. Ushbu maqolada 
olimning til va xarakter uyg‘unligi xususidagi qarashlari yoritilgan. 
Ishda olimning mavzu yuzasidan bildirgan fikr-mulohazalarining 
ilmiy asoslari xususida so‘z yuritiladi. 
Kalit so‘zlar: xarakter, temperament, ruh, ong, tafakkur, nutq, 
mumtoz falsafa.
Kirish
Zamonaviy ilm-fanning o‘sib borishi bilan insoniyatning tadqiq 
doirasi ham shu ko‘rsatkichga mos tarzda doimiy ravishda kengayib, 
chuqurlashib bormoqda. So‘nggi yuz yillikda antropotsentrik 
tilshunoslik sohalari negizida umumfalsafiy, umuminsoniy hodisalar, 
kategoriyalarning til bilan aloqador jihatlarini ko‘rsatish, mazkur 
aloqadorlikni ilmiy asoslashga qaratilgan tadqiqotlar soni keskin 
ortdi va bu jarayon jadal davom etmoqda. Xususan, tilning milliylik, 
madaniyat, ruhiyat, ong, tafakkur, vaqt, zamon, baxt singari Abstract 
tushunchalar; jamiyat, nutq singari konkret hodisalar; siyosat, 
ijtimoiy-iqtisodiy hayot bilan mushtarakligini ko‘rsatishga qaratilgan 
1
Abdullayeva Rohila Yusufjon qizi – Filologiya fanlari bo‘yicha falsafa doktori, 
Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universiteti.
E-pochta: [e-mail]
ORCID: 0000-0003-2051-6701
Iqtibos uchun: Abdullayeva R.Y. “V. Fon Gumboldtning til va xarakter uyg‘unligiga 
oid qarashlari”. O‘zbekiston: til va madaniyat. Lingvistika. 2023/1 (1): 116-124.
116
Uzbekistan: Language and Culture 2023/1 (1)

---

tadqiqotlar buning yorqin namunasidir. Sistem-struktur tilshunoslik 
dunyo tilshunosligi bosib o‘tgan tadqiq jarayonining eng muhim 
bosqichlaridan biri sanalgan holda o‘zidan keyingi davr uchun bir 
necha muhim nazariyalarni ham taqdim qilgan, xuddi shu ta’rifni 
tarixiy-qiyosiy paradigma tadqiqotlariga nisbatan ham qo‘llash 
mumkin. Chunki tilshunoslikda yangilik belgisini saqlab turgan 
aksar sohalarning nazariy asoslari, tamoyillari ayni shu davrda tezis, 
gipoteza ko‘rinishida ilgari surilgan. Umumfalsafiy “xarakter” va 
“temperament” tushunchalarining tadqiqot doirasiga kirib kelishi 
ayni shu davr bilan bog‘liq. Falsafiy “xarakter” va “temperament” 
kategoriyasi tilshunoslikka oid zamonaviy tadqiqotlarda bir necha 
marta tadqiqot obyekti doirasiga kiritilgan va uning ildizlari tarixiy-
qiyosiy tilshunoslik davriga borib taqaladi. Hodisaning fanga kirib 
kelishi esa antik davr madaniyati bilan bog‘liq. Mazkur tadqiqotlar 
va ularning tasnifiga to‘xtalishdan avval xarakter, temperament 
kategoriyasining falsafiy ta’rifi va talqini bilan tanishib chiqish 
maqsadga muvofiq. Xarakter – (yun. “charaсtere” – belgi, sifat, 
farqlovchi xislat) ijtimoiy muhitda tarkib topadigan, shaxsning 
tevarak-atrofdagi voqelikda va munosabatlarda ifodalanadigan, 
uning muayyan vaziyat va sharoitda namoyon bo‘luvchi xatti-
harakatlarini belgilab beradigan (barqaror), ruhiy xususiyatlarining 
majmuasi. Temperament – (lot. “temperamentum” – “muvofiqlik”, 
“mutanosiblik”) inson hayoti va faoliyatida aks etadigan dinamik 
psixik jarayonlar majmui. Ilmiy adabiyotlarda temperamentning 
mohiyatini yoritishga qaratilgan bir necha ta’riflar keltirilgan. Biroq 
hech bir ta’rif hodisaning to‘liq mohiyatini qamrab ololmagan. Shaxs 
temperamentini belgilashda to‘rt asosiy toifa (xolerik, sangvinik, 
melanxolik, flegmatik) tavsiya qilingan bo‘lib, har bir toifaga xos 
umumiy belgilar ajratilgan. Biroq toifalar o‘rtasidagi chegara 
tushunchasi nisbiy bo‘lib, tashqi faktorlar, ijtimoiy-iqtisodiy muhit 
ta’sirida o‘zgarishlar kuzatilishi mumkin [Abdullayeva, 2021,37] .