Лодлий петрович замойски


Download 1.38 Mb.
Pdf ko'rish
bet10/22
Sana18.01.2023
Hajmi1.38 Mb.
#1100290
1   ...   6   7   8   9   10   11   12   13   ...   22
Bog'liq
masonlar

Доьулдуьу эцндян сцрэцня гядяр
Мцлкцм хан эюстярилдийи кими Истанбулда доьулмушдур. 10 йашы
тамам оланда атасы ону тящсилини давам етдирмяк цчцн Парися, узаг
гощумларынын йанына эюндярди. Мцлкцм орада яв вялъя бир ермяни
мяктябиндя, сонра ися политехник мяктябдя тябият вя мцщяндислик
ихтисасы цзря тящсил алды. Вя эуйа ады эюстярилян мяктяби битирмямишдян
яввял сийаси елмляря йийялянмиш, бязиляринин дедийиня эюря щятта франсыз
дилини дя юйряняряк 1850-ъи илин яввялиндя, йяни 7-8 ил тящсил алдыгдан
сонра Ирана гайытды.
Мцлкцм хан Ирана гайытдыгдан сонра (бу гайыдыш Ямир
Кябирин сядрлийинин сонларына тясадцф едир) Хариъи Ишляр Назирлийиня
тяръцмячи вязифясиня ишя эютцрцлцр. Дарцлфцнун тясис едилдикдян сонра
хариъи мцяллимлярин тяръцмячиси, сонралар ися рийазиййат вя тябият
елмлярини тядрис етмяйя башлады вя бир мцддятдян сонра бу тящсил
оъаьынын бязи тялябялярини юз тясири алтына алды. О, сонралар
фярамушханалары тяшкил едян заман бу тялябялярдян истифадя ет мишди.
Ябдцлщцсейн Нявайи Мцлкцм ханын дарцлфцнунун ишиня мянфи тясир


етдийини билдирмиш вя бунунла баьлы йазмышдыр: «Саф црякли иранлы бу
адамы щеч ъцр баьышлайа билмяз. Чцнки бу шяхс шаэирдляри сийаси
ойунлара, фармасонлуьа, фярамушханалар тяшкил етмяйя ъялб етмякля
Нясряддин шащы бу дарцлфцнундан кцсдцрдц, ин ъитди, щятта дящшятя
салдырды. Дарцлфцнуна хцсуси диггят йетирян Нясряддин шащ
дарцлфцнун тялябяляринин фярамушханалар тяшкил етмялярини вя масон
идейаларыны тяблиь етдиклярини мцшащидя ет дикдян сонра дарцлфцнуна
диггятини азалтды. Йапонийанын Токио дарцлфцнунундан 20 ил габаг
тясис олунмуш бу тящсил оъаьы яввялки ящямиййятини итирди вя индики
вязиййятя дцшдц. Амма биз билирик ки, дарцлфцнунун ишинин янэяля
дцшмясинин даща мцщцм сябябляри вар иди. Бунларын кюкц о заманкы
Иранын игтисади-иътимаи гурулушундан эялирди. Тящсил алмыш эянълярин
сийаси мясялялярля марагланмалары щямин дюврдя гачылмаз бир иш иди
вя Мцлкцм хан иля щеч бир ялагяси йох иди».
Мцлкцм хан 1856-ъы илдя Иранын Истанбулдакы сяфирлийиндя
ишлямяк цчцн щямин шящяря эюндярилди. Орада бир нечя ай галандан
сонра яввялъя эюстярилдийи кими Фяррух хан иля бирликдя Парися эетди вя
Ирана гайытдыгдан сонра фярамушхананы йаратды.
Фярамушхана
Фярамушхана кялмясини эенерал-адйутант Мирзя Салещ Ширази
фярамушхананын тясис олунмасындан хейли яввял, тяхминян 1857-ъи илдя
юз сяфярнамяляриндя фармасонлуг вя йа фармасон ложасы мянасында
ишлятмишдир. Бу кялмянин ишлядилмясиндя мягсяд «Трее Масон» вя
«Трее Масони» сюзляриня охшатмаг вя онун цзвлярини мяхфи сахламаг
олмушдур. Йяни ложаларын щяр бир цзвц ешитдиклярини унутмалы вя онлары
башгаларынын 
йанында 
даныш мА мА лыдыр.
Мирзя 
Салещ 
юзц
фярамушханайа дахил олмасындан вя орайа неъя эетмясиндян сющбят
ачыр. Амма дахил олма мярасиминдян вя фярамушхананын юзц
барясиндя щеч ня демир. Беля бир ифадя иля кифайятлянир ки, бу барядя
чох йазмаг ъаиз дейил. Эенерал-адйутант беля ешитмишдир ки,
фярамушханайа эедян шяхсляря дейирляр ки, яэяр буранын цсулларындан
вя вязиййятиндян байырда сющбят ачсан, шцбщясиз, дцнйада вя ахирятдя
хясарятя уьрайаъагсан вя сянин щялак олмаьына сябяб олаъагдыр. Бу


заман бу адамлара 400-500 ядяд инсан шякли эюстярирляр вя дейирляр:
«бу шякилляр филан тарихдя бурайа эялян вя бу нясищятляри ешидян
шяхслярин шякилляридир. Онлар бурадан чыхандан сонра бурада
эюрдцклярини башга ларына сюйлямяк фикриня дцшмцшляр. Лакин сюз
аьызларындан чыхмамыш онлар юлмцшляр. Башгаларына ибрят олсун дейя
онларын шякиллярини сахламышыг. Бу сюзляри еля мещрибанлыг вя цряк
йаньысы иля дейирляр ки, ешидянлярин цряйиня тясир едир, онларын
щягигилийиня инандырырлар».
Тядгигатчылардан бир групу Мцлкцмцн фярамушханасыны
Иранда илк фармасон ложасы, башга бир групу ися илк сийаси тяшкилат,
йахуд ъя миййят щесаб едирляр. Мещди Мяликзадя, И.Илйин, К.Чай кин,
М.Мащ муд, М.Бащар фярамушханалары фармасон дярнякляри щесаб
едян тядгигатчылардандырлар. Бунларын арасында адлары яввял дя верилмиш
ики няфяин фикрини нцмуня кими вермяк истяйирик: «О, (Мцлкцм)
Иранда фармасон партийасы йаратды вя о заманын га нунлары иъазя
вердийи гядяр иранлылар арасында йени фикирляр йай маьа башлады».
«XIX ясрин 60-ъы илляриндя бцтцн Авропаны фармасон шябякяляри
бцрцмцшдц. Фармасонлуг Авропада тящсил алмыш иранлы эянълярин дя
рущуну вя фикирлярини юз тясири алтына алмышды. Авропада тящсил алмыш
эянълярин яксяриййятинин Иранын варлы вя задяэан аиляляляриндян
чыхдыгларына эюря онлар фармасон ягидяляриня садиг галдылар. Иштирак
вя бирлик, цмуми идрак вя анлайышлар, ягидя вя мярамлары онлары
хцсуси ъямиййятлярдя бир йеря топламышды. Бу ъямиййятляр илк Иран
фармасон ложасынын ясасыны гойдулар. Цзвляринин сайына эюря аз,
амма инам нюгтейи-нязяриндян мющкям олан Иранын илк фармасон
ложасыны Мирзя Мцлкцм хан тяшкил етмишдир».
Мцщит Тябатябаи дя бу фикирдядир ки, Мцлкцм фярамушхананы
Франса фар ма сон лу ьуну тяглид етмяк мягсяди иля гурмушдур.
Назимцссялам Кирмани, Фирудин Адямиййят вя Т.Шащин кими бязи
тядгигатчылар бу фикирдядирляр ки, фярамушхана сийаси тяшкилат
олмушдур. Фармасон ложасы иля (ложа бидари) эуйа ялагяси олмуш
Назимцссялам Кирманинин фикирляри бунунла ялагядар олараг
ашаьыдакы кимидир:
Нясряддин шащын шащлыьынын илк илляриндя Мцлкцм хан Тещ ранда
бир мяълис тяшкил етди вя адыны фярамушхана гойду. Бу мяълисин
васитясиля аьалар арасында мцкяммял бир иттифаг йаратмаг вя милли,


дювлят вя сарай адамлары арасында олан нифагы даща да дяринляшдирмяк
вя бялкя бу бящаня иля юлкядя ислащатлар апармаьы башламаг истяди.
Бязи ишляринин шцбщяли вя гаранлыг олмасына бах майараг дейирляр ки,
Мирзя Мцлкцм хан илк фармасон ъямиййятини йаратмаг истяди. Лакин
алимляр вя тцкц тцкдян сечянляр йахшы билирляр ки, Мцлкцмцн мягсяди
фярамушхана адлы бир мяълис ачмаг иди, фармасон ъямиййяти йох!
Чцнки бир шящярдя вя йа мямлякятдя фармасон ъямиййятинин ачылмасы
кифайят гядяр цзвцн вя мяркязи ложанын али мяълисинин йцксяк рцтбяли
сащибляринин мювъудлуьу иля баьлыдыр. Лакин о заман ня Тещранда, ня
дя бцтцн Иранда мцяй йян олунмуш мигдарда шяхсляр мювъуд дейилди
вя шяраит дя йох иди. Мцлкцмцн фярамушхана тяшкил етмякдя мяг сяди,
анъаг иранлыла рын, бялкя дя Иранын сарай адамларынын иттифагыны
йаратмагдан ибарят иди. Мялумдур ки, фармасонлуьун цзвляринин
мягсяди бцтцн бяшя рий йятин иттифагы вя инсанлыг ъямиййятинин
йарадылмасындан ибарятдир. Фирудин Адямиййят дя бу фикирдядир ки,
фярамушхана ня фармасон тяшкилатынын бир шюбяси иди, ня онун баниси
фармасон ложасынын тяш килатчысы олдуьуну иддиа етмишдир, ня дя
цмумиййятля Мцлкцмцн ложа тясис етмяйя иъазяси олмушдур. Башга бир
йердя фикрини даща айдын бяйан едир: Фя ра мушхана илк сийаси
ъямиййятдир. Фяра муш хана XVIII–XIX ясрлярдя эениш йайылмыш,
Авропанын сирли ъямий йят ляринин тясири алтында йаранмышдыр. Амма
фармасонлугла онун щеч бир ялагяси олма мышдыр. Щягигятдя о заман
Османлы Империйа сында вя Мисирдя йа ранан сийаси ъямиййятлярин чоху
Гярбин щямин эизли тяшкилатларын ишиндян илщам алырдылар. Сийаси
партийаларын Шяргдя мювъуд олмадыьы о заманлар йаранан эизли
тяшкилатлар йени иътимаи фикрин йеэаня нцмайяндяляри идиляр. Онларын
эизли олмасы бир тяряфдян тящлцкясизликля, диэяр тяряфдян ися онларын
дахили бирлийи иля баьлы иди. Фярамушхана тясис едилдикдян йедди ил сонра
Османлы Им перийасында илк эизли ъямиййят «Шяряф иттифагы» («Иттифаги
щямиййят») ады алтында тяшкил олунду. Бу ъямиййят юз гурулушуну
бирбаша Франсанын эизли «Карабинйер» тяшкилатындан эютцрмцшдц.
Т.Шащин дя мювъуд мялуматлара архаланараг беля нятиъяйя
эялмишдир ки, Мцлкцмцн фярамушхана тяшкил етмякдя мягсяди
фармасон ъямиййяти йаратмаг дейилди. О, Иранда илк йени типли сийаси
тяшкилат йаратмышды. О бу фикирдядир ки, Авропа фармасонлары иля
ялагяляри олан Мцлкцм фармасонларын тяшкилат цсулларындан истифадя


етмишдир вя щягигятдя онлары Иран шяраитиня тятбиг етмишдир. Фар масон
ложаларынын низамнамяляриндян игтибас етдийи «Адямиййят цсулу»
ясярини фярамушхананын ясаснамяси саймышдыр. Бу ся бяб дяндир ки,
Бертелс вя Иванов Мцлкцмун фярамуш ханасыны фар мА сона бянзяр
тяшкилат адландырмышлар.
Мцлкцм дялилляр эюстярмякля Нясряддин шащын разылыьыны фя-
рамушхананын тяшкил едилмяси цчцн алды вя атасынын кюмяйи иля ону
йаратмаьа башлады. Бир груп дювлят ишчиляри вя тящсил алмыш адамлар, о
ъцмлядян дарцлфцнунун тялябяляри фярамушхананын цзвлцйцня гябул
едилдиляр. Фярамушхананын иъласлары «Тарихнамейи хосро ван» ясяринин
мцяллифи вя Мирзя Фятяли Ахундзадя иля мяктублашан зийалы шащзадя
Ъялаляддин Мирзянин евиндя тяшкил едилирди. Бу тяш килатын рямзи сядри
дя Ъялаляддин Мирзя иди, лакин фактики лидер Мцл кцм иди.
Фярамушхананын цзвляринин вя щавадарларынын сайы дцзэцн
мялум дейилдир. Мцлкцм хан сонралар инэилис Блент иля сющбятиндя
мигдары шиширдяряк 30 мин няфяр цзвцн олдуьуну демишдир. Лакин
фярамушхана щаггындакы ясяриндя 2 мин няфяр цзвцн олдуьуну
сюйляйир. Башга бир йердя ися 500 няфяр «адил мцсялманын» шащид-
лийиндян сюз ачыр. Фярамушхананын ики дяряъясини баша вурмуш бир шяхс
фярамушханадан имтина етдикдян сонра онун васитясиля сарайа йаздыьы
щесабатда (бу щесабат дювлят биналары идарясинин китабларында олмуш
вя Мащмуд Кятирани ону няшр етмишдир) фяра мушхананын цзвляринин
сайынын 10 мин няфяр олдуьуну билдирмишдир. Ялбяття, ъямиййяти тяшкил
едянляр эуйа фярамушхананын хязинясинин (кассасынын) тяшкил едилмяси
щаггында мцзакиряляр апармыш вя де мишляр ки, яэяр 10 мин няфярин щяр
бири хязиняйя 12 тцмян пул кючцрся, эюрцн ня гядяр пул едяр вя бу
мябляь иля неъя ишляр эюрмяк олар. Эюстярилян щесабата эюря, бязян
цзвлярин сайы 80-90 няфяря чатырды вя онлар отагда вя щяйятдя
топлашырдылар. Фирудин Адямиййятин ещтималына эюря фярамушхананын
цзвляринин сайы гейд олунан рягямдян 2-3 дяфя артыг олмамышдыр.
Фереште Нурайи ися фярамушхананын цзвляринин сайынын бир нечя йцз
няфярдян чох олмадыьыны билдирмишдир.
Ялдя олан мялуматлар фярамушхананын фяалиййятинин тясир
даирясинин мящдуд олдуьуну эюстярир. Ещтимал олунур ки, фяра муш-
хананын щеч бир йердя шюбяси олмамышдыр. Тякъя Мирзя Казым бя йин
1866-ъы илдя Мирзя Йусиф Мцс тяшарцддювляйя йаздыьы мяк туб да


фярамушханаларын Тещранда вя Тябриздя тяшкил олунмасындан сюз
ачылмышдыр.
Эюстярдик ки, Т.Шащинин фикринъя “Адямиййят цсулу” ясяри
фярамуш хана нын ясаснамяси кими гябул едилмишди. Щямчинин онун
фикринъя, “Гейд китабча сы” да ъямиййятин мярамнамяси иди. Бу китаб
Мирзя Ъяфяр хан Мцсириддюв ля тяряфиндян Нясряддин шаща тягдим
олунмушду. Яэяр бу китаб ъямий йятин мярамнамяси олмамышдырса
да, щеч шцбщя йохдур ки, о иъласларда мцзакиря олунмушдур. Бу ясяр
ики щиссядян ибарятдир. Биринъи щиссядя Авропа юлкяляринин инкишаф
етмяляри вя Асийа дювлятляринин эеридя галмасы сябябляри ачыгланыр,
дярдин дярманыны идаряетмя апаратынын Авропа гайдалары ясасында
ислащ едилмясиндя эюрцрдцляр. “Телеграфы Авропадан зящмятсиз эятириб
Тещ ран да гурулдуьу кими, онларын идаря цсулуну да йубанмадан
Иранда бяргярар едилмяси лазымдыр. Лакин яэяр идаря цсулуну юзцмцз
ихтира етмяк истясяк, бу она бянзяйир ки, телеграф елмини дя юзцмцз
йаратмышыг. “Бизим фирянэ дярс ляриня ещтийаъымыз йохдур, бура
Фирянэистан дейил, цляма вя мцътящидляр бизим дяримизи сойарлар”
дейян адамлара ъаваб олараг дейирляр: “Бичаря мцътящид ляри йерсиз
олараг иттищам етмяйин. Йеня дя Иранда Авропа гурулушундан баш
чыхаран адамлар мцътящидлярдир. Якс щалда фирянэ гурулушунун
шяриятя хилаф олдуьуну неъя баша дцшдцнцз. Мян инди яэяр гярар
чыхартсам ки, мцстювфиляр дювлят пулуну аз йесинляр, мцътящидляр
буна ня дейя билярляр?”
Сонра мцтляг монархийа, конститусийалы монар хийа вя
республика режиминдя щюкумятин вя онун нювляринин тярифиня
башлайырлар вя гейри-мцняззям йох, ганунун гябул едилмяси иля онун
иърасы бир-бириня гарышмыш мцняззям мцтляг монар хийаны Иран
реаллыгларына мцнасиб щесаб едяъякляр.
Китабын икинъи щиссяси йуху китабы кими тяртиб едилмишдир.
Мцяллиф йухуда эю рцр ки, шащ ону он дюрд няфяр алим иля бирликдя
йанына чаьырыр вя онлара дюв ляти гайдайа салмаьы тапшырыр. Он лар
гайда-ганун диванында топлашыб мцх тялиф ганунлар йаз маьа
башлайырлар. Бу ганунлара ясасян Иран дювляти мцт ляг мо нар хийа
олараг галыр. Ики ихтийар – ганун гябул едилмяси вя онун иъ ра сы их ти-
йар лары шащын щцгугу щесаб едилир. Шащ бу их тийарлардан щяр бирини
айры-айры мяъ лисляря – бири назирляр мяълиси, диэяри ися тянзимлямя


мяълисляриня щяваля едир. Гябул едилмиш ганунлара ясасян дювлятин
бцтцн вятяндашлары ганун гар шы сында бярабяр елан едилирляр. Щеч
кясдян бир шей ала билмязсян вя щеч кяси щябс едя билмязсян. Щеч
кясин евиня ганунун щюкмц олмадан эиря билмяз сян. Бцтцн Иран
ящли ягидяляриня эю ря азаддырлар. Тянзимлямя мяълисинин гу рул ушу,
иъра сяла щиййятляринин гурулушу, иъра сялащиййятляринин бюлэцсц, Назир-
ляр Шурасынын гурулушу вя назирликляр щаггында вя саиря дя ганун лар
щазырланыр. Юлкя щазырланмыш 180 ганун ясасында гайдайа дцшцр. Бу
ганунлар ясасында сан ки бцтцн Иран миллятини бир сещрли дювлятин
щюкмц иля бир эцлцстана чевирирляр».
Бу щадисялярин зцщур етмясиндян мцяллиф еля фярящлянир ки,
севинъиндян йухудан ойаныр.
Мараглыдыр ки, Мирзя Казым бяйин Мцстяшарцддювляйя йаздыьы
мяктубда «Йуху китабы»нын Иранда няшр едилмясиндян сющбят ачылмыш
вя мяктубда Иранын вязиййяти тясвир едилмиш вя файдалы ислащатларын
кечирилмяси фикирляри иряли сцрцлмцшдцр.
Шаща тягдим олундуьу цчцн Мцлкцмун «Гейд китабчасы»,
йахуд тянзимлямя дяфтярчяси еля тяртиб едилмишдир ки, тяклиф олунан
ислащатларын иърасы заманы мцтляг монархийа игтидарына щяр щансы бир
зярярин тохунаъаьы ещтималы йох иди. Бунунла беля гейд олунан
ислащатларын юлкядя щяйата кечирилмясинин тясяввцр едилмяси, тяклиф
олунан ганунларын юлкядя щаким олмасы, мцртяъе вя мцстябид дювлят
адамларынын ниэаранчылыьына вя мцхалифятиня сябяб олду. Он лар
мювъуд вязиййятин дяйишдирилмясини вя ислащатын кечирил мясини юз
мянафеляринин зяряриня олдуьуну баша дцшдцляр. Буна эюря дя онлар
яввялляр бу ислащатлара мараг эюстярмиш Нясряддин шащы мцхтялиф
васитялярля китабчада тяклиф олунан цсулларын щяйата кечирилмясиндян
чякиндирирдиляр. Т.Шащинин фикриня эюря, бу цсуллар о дюврдя щяйата
кечирилсяйди Иранын бцтцн щяръ-мяръликляриндян азад олунмасына вя
истибдадын нисбятян мящдудлашмасына сябяб ола билярди. Беля бир
шяраитдя игтисадиййат сащясиндя буржуа цнсцрляринин инкишафы цчцн
нисбятян мцнасиб шяраит йарана билярди.
«Гейд китабчасы»нда тяклиф олунан цсулларын зярярли олмасыны
гялямя вермякля ейни бир заманда фярамушхана да мцхтялиф ъя-
щятлярдян тянгид олунмаьа башламышды. Иъласларында «ъцмщу риййят»,
«ганун», «миллят щцгугу»… кими сийаси мцбащисялярин кечирилмяси


барясиндя щесабатлардан ялавя, щятта дейилирди ки, рус императору II
Александр юз хятти иля Нясряддин шаща йаздыьы мяктубда эюстяр Миш дир
ки, бу эизли ъямиййят сянин вя мяним ялей щимядир вя щяр ики мям-
лякятдя гурулушу даьытмаг мягсяди эцдцр. Бу сябябляря эюря дя
«Вягайе-е еттефагиййя» гязетинин щиъри тарихля 1278-ъи ил 12 ряб би ус-
сани тарихли 501-ъи сайында ашаьыдакы дювлят бяйаннамяси чап олунду.

Download 1.38 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   6   7   8   9   10   11   12   13   ...   22




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling