Loyiha toshkent davlat yuridik universiteti a. Xudaynazarov

tizim deyiladi. Odatda yuqori tizimni tashqi muhit deb ham atashadi. 
 
Rasm 1.1. Murakkab tizimning elementlari, uning yuqori va quyi 
tizimlari 
Tizim  tahlilchisi  ob’ektni  tizim  shaklida  namoyon  qilayotganda 
tadqiqot mavzusini inobatga oladi.   
Masalan,  tadqiqot  mavzusi  “Toshkent  davlat  yuridik  universitetida  yuridik  kadrlarni 
tayyorlash tizimining samaradorligi” deb nomlansa, bunda Toshkent davlat yuridik universitetidagi 
yuridik  kadrlarni  tayyorlash  tizimi  –  tadqiqot  ob’ekti  bo‘lsa,  mazkur  tizimning  ishlashi 
samaradorligi  tadqiqot  predmeti  bo‘ladi.  Shundan  kelib  chiqib,  o‘quv  va  ilmiy  ishlarning 

18 
 
natijaviyligi  va  sifati,  hamda  resurslardan  oqilona  foydalanishga  urg‘u  beriladi  va  tegishli  muhim 
quyi tizimlar va elementlar tizimni namoyon qilishda “universitet” degan ob’ektdan ajralib olinadi. 
1.4.  MURAKKAB  TIZIMLAR  TUZILMALARI.  Murakkab 
tizimlarning  tuzilmalarini  aniqlash  –  tizimli  tahlilning  muhim  vazifasidir, 
chunki agar bunday tuzilma haqida ma’lumot mavjud bo‘lmasa, tizimning 
elementlari,  quyi  tizimlari  va  ular  orasidagi  munosabatlar  haqida  gapirib 
bo‘lmaydi. 
Tizimning  tuzilmasini  aniqlash  degani  –  tizimning  quyi  tizimlari, 
elementlari va ular orasidagi bog‘liqliklarni aniqlash degani. 
Agar vaqt o‘tgan sari tizimning holati o‘zgarsada, lekin shu bilan birga 
uning  tuzilmasi  va  funksiyalari  o‘zgarmasa,  bunday  tizim  -  statsionar 
(yoki  barqaror)  tizim  deyiladi. Agar  vaqt  o‘tgan  sari  tizimning  qaysidir 
elementi  rivojlanib,  quyi  tizimga  aylansa,  tizimning  tuzilmasi  rivojlangan 
bo‘ladi.  
Tizimning  tuzilmasi  –  ichki  va  tashqi  ta’sirlar  sharoitida  uning 
yahlitligini  ta’minlovchi  munosabatlar  majmuasidir.  Bunda  tizimdagi 
barcha  elementlar  orasida  bog‘liqliklar  mavjud  deb  faraz  qilinadi. 
Hususan,  agar  tizimdagi  qaysidir  elementning  holatida  ro‘y  berayotgan 
o‘zgarishlar  tizimdagi  boshqa  bir  element  holatidagi  o‘zgarishlarga  ta’sir 
qilsa, u holda tizimning o‘sha ikkita elementini bog‘liq desa bo‘ladi. 
Rivojlanish  xarakteri  bo‘yicha  tuzilmalarni  ekstensiv  va  intensiv 
tuzilmalarga ajratish mumkin. Ekstensiv tuzilmaga ega bo‘lgan tizimlarda 
munosabatlar  soni  vaqt  o‘tgan  sari  ko‘payadi,  intensiv  tuzilmaga  ega 
bo‘lgan  tizimlarda  esa  munosabatlar  sifati  va  shakli,  hamda  elementlar 
orasidagi  kommunikativlik  yaxshilanib  boradi.  Reduktiv  tuzilmaga  ega 
bo‘lgan tizimlarda munosabatlar soni vaqt o‘tgan sari kamayadi, regressiv 
tuzilmaga ega bo‘lgan tizimlarda esa munosabatlar sifati va shakli, hamda 
elementlar orasidagi kommunikativlik yomonlashib boradi.  
Munosabatlar  turi  bo‘yicha  tuzilmalar  predmetli,  funksional  va 
tashkiliy tuzilmalarga bo‘linadi.  
Moddiy  tuzilma  –  tizimni  ishlashini  ta’minlaydigan  asosiy  qismlar 
tarkibi.
21
  
Funksional 
tuzilma
22
 
– 
tizimning 
quyi 
tizimlari 
va 
komponentlarining  funksiyalari  bo‘yicha  shakllantirilgan  elementlar 
orasidagi munosabatlar majmuasidir.  
                                                           
21
 Gohida bunday tuzilma predmetli tuzilma yoki konstruksiya deb ataladi. Moddiy tuzilmaga misol: bu yig‘ma ko‘prik 
bo‘laklari, avtomobil ishlashi uchun zarur bo‘lgan asosiy tarkibiy qismlar. 
22
    Muayan  texnik  ob’ektning  ham  funksional  tuzilmasini  tushuntirsa  bo‘ladi.  Masalan,  avtomobil  dvigateli  tizim 
sifatida elektr, moylash, sovutish, yurgizish va h.k. quyi tizimlardan iborat. 

19 
 
Masalan,  korxonada  ishlab  chiqarish  bo‘limi  -  texnik,  ta’minot  va  sotuv  bo‘limi  -  tijorat, 
moliya  va  rejalashtirish  bo‘limi  -  moliyaviy  hisob-kitob  va  tahlil,  personal  bo‘limi  -  korxonani 
kadrlar bilan ta’minlash, boshqaruv apparati – korxonani boshqarish funksiyasiga ega bo‘ladi. 
Tizimning  quyi  tizimi  yoki  komponentining  matematik  modelida 
funksional  tuzilma  modelning  kirish  va  chiqish  komponentlari  orasidagi 
munosabatni,  ya’ni  modelning  funksiyasini  ko‘rsatadi.  Tizimning  kirish 
komponenti retseptor, chiqish komponenti esa effektor deb ataladi.  
Tashkiliy  tuzilma  –  tizimning  “boshliq-bo‘ysinuvchi”,  “rahbar-
ijrochi” kabi komponentlari orasidagi munosabatlarni aks ettiradi. Bunday 
tuzilmalar  boshqaruv  tizimlarida  uchraydi.  Tashkiliy  tuzilmalar  o‘z 
navbatida  to‘rt  hil  bo‘ladi:  tashkiliy-funksional,  tashkiliy-matritsali, 
tashkiliy-dasturiy (loyihaviy), tashkiliy-chiziqli.
23
 
Dasturiy 
ta’minotlarni 
yaratishdan 
oldin 
dasturning 
algoritmlashtirilgan  tuzilmasi,  ya’ni  muayan  masalani  kompyuter 
yoyordamida  yechish  maqsadida  ketma-ket  xarakatlarning  sxemasi 
yaratiladi.
24
  
1.5.  MURAKKAB  TIZIM  TURLARI.  Kelib  chiqishiga  ko‘ra 
tizimlar  sun’iy  va  tabiiy  tizimlarga  bo‘linadi.  Sun’iy  tizimlar  –  inson 
tomonidan yaratilgan tizimlar.  
Misollar: avtomobil, universitet, siyosiy tizim va xok.
  
Tabiiy  tizimlar  –  tabiatda  va  jamiyatda  ob’ektiv  ravishda  yaralgan 
tizimlar:  atom,  xujayra,  inson,  jamiyat  va  xok.  Ob’ektning  ideal  holatga 
yaqinligi  darajasiga  ko‘ra  tizimlar  ideal  va  ideal  bo‘lmagan  tizimlarga 
bo‘linadi.  Ideal  tizimlar  –  ideal  bo‘lmagan  tizimlar  uchun  etalon  bo‘lib 
xizmat qiluvchi tegishli namunali tizimlar.   
Ob’ektiv  borliqda  mavjudligiga  ko‘ra  tizimlar  moddiy  va  abstrakt 
tizimlarga bo‘linadi. Abstrakt tizimlarni “qo‘lda ushlab” bo‘lmaydi va ular 
faqatgina  odamlarning  intellektual  tafakkuri,  tizimli  bilimi  yordamida 
yaratiladi. Ko‘p holatlarda abstrakt tizimlar mos ravishda moddiy tizimlar 
bilan uyg‘unlashgan holda mavjud bo‘ladi.  
Misol:  advokaturaning  tashkiliy-funksional  bo‘linmalari  tizimi  va  advokaturaning  moddiy-
texnik vositalari tizimi.  
Tashqi  muhit  bilan  aloqa  qilish  bo‘yicha  tizimlar  ochiq  va  yopiq 
bo‘ladi.  
Masalan,  universitet  –  ochiq  tizim.  Tashqi  muhitdan  universitetga  axborot,  moddiy  va 
moliyaviy resurslar, ishga kiruvchi kadrlar, abiturientlar kirib keladi. Universitetdan tashqi muhitga 
axborot,  ishdan  bo‘shuvchi  kadrlar,  bitiruvchilar  chiqib  ketadi.
  Yopiq  tizim  tashqi  muhit  bilan 
nisbatan  kamroq  axborot,  energiya,  resurs  va  mahsulotlarni  bilan  almashinib  turadi.  Masalan, 
xalqaro savdo va xalqaro moliyaviy xamkorlik a’zosi bo‘lmagan mamlakat yopiq iqtisodiyotga ega 
bo‘ladi. 
                                                           
23
 Tashkiliy tuzilmalar to‘g‘risidagi ma’lumotni menedjment faniga oid darsliklardan olsangiz bo‘ladi. 
24
 Algoritmlar to‘g‘risidagi ma’lumotni informatika faniga oid darsliklardan olsangiz bo‘ladi. 

20 
 
Muvozanat  holati  bo‘yicha  tizimlar  muvozanatli  va  muvozanatsiz 
bo‘ladi. Muvozanat yoki  muvozanatsizlik holati ham dinamik, ham statik 
tizimda kuzatilishi mumkin.  
Masalan,  vaqt  o‘tgan  sari  mahsulot  bozorida  talab  va  taklif  xajmlari  eksponensial  o‘sish 
sur’atlarda  o‘zgarsa  va  shu  bilan  birga  ularning  xajmi  bir-biriga  doimo  tengligi  saqlanib  borsa,  u 
holda  bozordagi  talab  va  taklif  xajmlarining  dinamik  muvozanati  haqida  gapirsa  bo‘ladi.  Agar 
vaqt o‘tgan sari mahsulot bozorida talab va taklif xajmlari bir hil o‘sish sur’atlarda o‘zgarsa va shu 
bilan  birga  ularning  xajmi  bir-biriga  doimo  tengligi  saqlanib  borsa,  bunday  dinamik  muvozanat  – 
statsionar  muvozanat  deb,  bunday  dinamik  tizim  esa  –  statsionar  tizim  deb  ataladi.  Statsionar 
tizimda muvozanat bo‘lishi shart emas, ammo uning xarakati shakli bir-hil bo‘ladi. 
 Muvozanat  holati  tiklanishi  bo‘yicha  tizimlarni  barqaror  va 
barqarorsiz tizimlarga ajratsa bo‘ladi. Agar tizimda tashqi ta’sir natijasida 
muvozanat  buzilsa  va  bu  muvozanat  keyinchalik  tez  orada  tiklansa, 
bunday tizim barqaror tizim deb ataladi.  
Agar  vaqt  o‘tgan  sari  tizim  holati  yoki  tizim  holati  bilan  birga  uning 
tarkibiy tuzilmasi ham o‘zgarsa, bunday tizim dinamik tizim deb ataladi. 
Aksincha,  agar  vaqt  o‘tgan  sari  tizimning  holati  va  tarkibiy  tuzilmasi 
o‘zgarmasa,  bunday  tizim  statik  tizim  deb  ataladi.  Dinamik  tizimlar  o‘z 
navbatida klassik va evolyusion tizimlarga bo‘linadi. Agar vaqt o‘tgan sari 
tizim holati o‘zgarib, uning tarkibiy tuzilmasi o‘zgarmasa, bunday dinamik 
tizim  klassik  tizim  deb  ataladi.  Aksincha,  uning  tarkibiy  tuzilmasi 
o‘zgarsa, bunday dinamik tizim evolyusion tizim deb ataladi.  
Masalan,  jinoyatga  qarshi  kurashish  tizimida  vaqt  o‘tgan  sari  haq  to‘lash  fondida  moliyaviy 
mablag‘lar etishmasligi sababli tergovchilar maoshi kamayib ketdi. Bu esa – jinoyatlarni fosh qilish 
darajasining tushib ketishiga sabab bo‘ldi, chunki tizimda qo‘nimsizlik oshib ketdi. Shu bilan birga, 
tizimning  tashkiliy-funksional,  moddiy-texnik  tuzilmasi  va  xokazo  tuzilmalari  saqlanib  qoldi. 
Demak, bu erda klassik tizim haqiga gap ketyapti.  
Yana bir misol: ko‘p qavatli uyning holati o‘n yildan keyin quvurlarni alishtirish va devorlarni 
oxaklash kabi ta’mirlash ishlarini amalga oshirishni talab qildi, lekin uyning arxitekturali tuzilmasi 
saqlanib qoldi. 
 Evolyusion  tizimga  misol:  Oliy  Majlis  oldin  bir  palatali  edi,  lekin  vaqt  o‘tgan  sari  uning 
tashkiliy-funksional  tuzilmasi  o‘zgardi  –  ya’ni,  u  ikki  palatali  bo‘ldi  va  buning  natijasida  qonun 
chiqaruvchi xokimiyati organlari tizimi takomillashdi. 
Evolyusion  tizimlar  o‘z  navbatida  ochiq  va  yopiq  bo‘ladi.  Ochiq 
evolyusion  tizimlar  –  mashhur  olim,  Nobel  mukofoti  laureati,  Ilya 
Prigojin
25
  tomonidan  “dissipativ  tizimlar”  deb  nomlanib,  ularning 
hususiyatlari asoslanib berilgan. Bunday tizimlar – muvozanatsiz tizimlar. 
Tashqi  ta’sir  muvozanatsiz  tizimga  ma’lumot  yoki  materiya  (energiya)  ni 
olib  kiradi  va  buning  natijasida  boshida  tizim  o‘zining  muvozanatini 
yo‘qotadi  va  unda  o‘zini-o‘zi  qayta  tashkillashtirish  jarayoni  boshlanadi, 
ammo keyinchalik  asta-sekin tizimda  murakkab tuzilma  yuzaga keladi  va 
                                                           
25
  Prigogine,  Ilya  (1967). Introduction  to  Thermodynamics  of  Irreversible  Processes (Second  ed.).  New  York:  John 
Wiley & Sons, pp. 124-127. 

21 
 
tizim muvozanat sari intilishga boshlaydi. Lekin tizim muvozanat xolatiga 
etishga  ulgurmaydi  va  tashqaridan  yana  ma’lumot  yoki  materiya 
(energiya) kirib kelib, muvozanat buzilishiga sabab bo‘ladi: natijada yana 
qayta  tashkillashtirish  ro‘y  berib,  yanada  murakkabroq  tuzilma  vujudga 
keladi.  Demak,  dissipativ  tizimda  ichki  va  tashqi  ta’sirlar  orqali  “o‘zini-
o‘zi  tashkillashtirish”  jarayoni  amalga  oshadi  va  shu  tariqa  tizimda 
evolyusiya  ro‘y  beradi.  Yopiq  evolyusion  tizimlarda  faqatgina  ichki 
ta’sirlar orqali “o‘zini-o‘zi tashkillashtirish” jarayonlari amalga oshadi. 
Maqsad  soni  bo‘yicha  tizimlar  bir  maqsadli  va  ko‘p  maqsadli 
tizimlarga    bo‘linadi.  Murakkab  tizimlarning  turlari  tegishli  jadvalda 
umumlashtirilgan. 
Tasniflash 
alomati 
Murakkab tizim turi 
Tizim ob’ekti yoki bevosita tizim 
(misollar) 
Tashqi muhit 
bilan aloqa qilish 
bo‘yicha 
ochiq 
Jamiyat, davlat, universitet   
yopiq 
Mexanik soat mexanizmi 
Gomeostazis 
(muvozanatga 
intilish) 
hususiyatiga ega 
bo‘lishiga ko‘ra 
Gomeostazis hususiyatiga 
ega bo‘lmagan 
(muvozanatga 
intilmaydigan) fizik, 
matematik va boshqa 
tizimlar 
Muvozanatga intilmaydigan chiziqsiz 
dinamik tizimlar, lazer va xok. 
Gomeostazis hususiyatiga 
ega bo‘lgan (muvozanatga 
intiluvchi) fizik, 
matematik va boshqa 
tizimlar 
Quyosh tizimi, mexanik soat 
mexanizmi, tenglamalar tizimi 
Maqsadga 
yo‘naltirilgan 
boshqaruv quyi 
tizimi yoki 
qoidasiga ko‘ra 
Kibernetik 
(avtomatlashgan) 
boshqaruv quyi tizimiga 
ega bo‘lgan  
Robot, antivirus dasturiy ta’minoti 
Qaror qabul qiluvchi 
boshqaruv quyi tizimiga 
ega bo‘lgan  
Universitet, ishga joylashtirish tizimi, 
jinoyatlar bilan kurashish tizimi 
Huquqiy munosabatlarni 
tartibga soluvchi quyi 
tizimiga ega bo‘lgan 
Konstitutsiya, Mehnat Kodeksi, 
huquqiy me’yor 
Muvozanat holatiga olib 
boruvchi qoidasiga ega 
bo‘lgan 
Buxgalteriya hisobi, Quyosh tizimi, 
tenglamalar tizimi 
Sub’ektga naf 
keltirishiga ko‘ra 
Nafli 
Bozor iqtisodiyoti, kadrlar tayyorlash 
tizimi, atmosfera, ekologik tizim 
Nafsiz, salbiy oqibatlarni 
keltiruvchi 
Uyushgan jinoyatlar tizimi, 
narkotrafik, bir partiyali siyosiy tizim, 
diktatura 
Ishlash 
samaradorligiga 
ko‘ra 
Samaradorligi yuqori 
Zamonaviy texnologiyalar, yuqori 
huquqiy madaniyat 
Samaradorligi past yoki 
Ahloqiy eskirgan texnologiyalar, 

22 
 
samaradorsiz 
byurokratik boshqaruv tizimi, bir 
palatali parlament 
Tashqi muhit 
holatining 
noaniqligi va 
ehtimolligi 
darajasiga ko‘ra 
Deterministik 
Soat mexanizmi 
Yarim-o‘yinli  
Fermer qarorlari va obi-havo holatlari, 
firma strategiyalari va mahsulotga 
talab holatlari, xorijiy investitsiyalar 
xajmi va huquqiy tizim turlari  
To‘liq-o‘yinli 
Bo‘ri va quyon, tergovchi va 
gumonlanuvchi, advokat va prokuror, 
oligopolik firmalar, raqiblarning 
strategik qarorlari 
Stoxastik 
Jinoyatlarni bashorat qilish, aksiyalar 
bozori, iqtisodiy inqirozlarni bartaraf 
etish  
O‘zini-o‘zi 
tashkillashtira 
olishiga ko‘ra 
O‘zini-o‘zi 
tashkillashtiruvchi 
Jamiyat, universitet, lazer 
O‘zini-o‘zi 
tashkillashtirmaydigan 
Mexanik soat, muvozanatli dinamik 
tizimlar 
Ob’ektning 
tirikligiga ko‘ra 
Tiriksiz  
Soat mexanizmi, termostat 
Tirik  
Ijtimoiy tizimlar, xayvonlar, insonlar, 
gomeostat, o‘simliklar 
Muvozanat holati 
bo‘yicha 
Muvozanatsiz 
Teng samarali ayblash va ximoya 
qilish mexanizmlarini qamrab olgan 
sud tizimi 
Muvozanatli 
Teng samarasiz ayblash va ximoya 
qilish mexanizmlarini qamrab olgan 
sud tizimi 
Ob’ektiv borliqda 
mavjudligiga 
ko‘ra 
 
Abstrakt 
Huquqiy tizim, mehnat kodeksi, 
matematik tizim 
Moddiy 
Ishlab chiqarish zavodi, kosmik tizim 
1.6. 
FUNKSIONAL 
TIZIMLI 
TAHLIL 
VA 
UNING 
BOSQICHLARI. 
Funksional 
tizimli 
tahlilni 
qo‘llash 
uchun 
o‘rganilayotgan  tizimning  xozirgi  (real)  holati  uning  namunali  holatidan 
yomonroq bo‘lishi lozim, aks holda tizimli tahlilni qo‘llashga xech qanday 
ehtiyoj  qolmaydi.  Ushbu  paragrafda  biz  funksional  tizimli  tahlilga  oid 
tushunchalarni  va  tahlil  bosqichlarini  ko‘rib  chiqamiz.  Funksional  tizimli 
tahlilda  tizimning  tuzilmasi  o‘zgarmas  deb  faraz  qilinadi  va  tizimli  tahlil 
faqatgina tizimning joriy va namunaviy holati orasidagi farqni yo‘qotishga 
qaratilgan bo‘ladi. 
Funksional tizimli muammo – bu tizimning joriy holati va namunali 
holati orasidagi farq. 
Funksional tizimli yechim – tizimning joriy holati va namunali holati 
orasidagi farqni yo‘qotishga qaratilgan chora-tadbirlar majmuasi.  

23 
 
Tizimning 
iste’molchilari 
– 
tizim 
ishlashi 
natijalaridan 
foydalanuvchi  va  tizim  ishlashiga  baho  beruvchi  shaxslar  va  sub’ektlar 
(fuqarolar, yuridik shaxslar, jamiyat va h.z.).  
Tizimning  funksional  modeli  –  tizimning  maqsad  (ya’ni  endogen) 
ko‘rsatkichlarini ularga ichkaridan, hamda tashqaridan ta’sir etuvchi (ya’ni 
ichki  omilli  va  tashqi  omilli)  ko‘rsatkichlar  bilan  bog‘lovchi  mantiqiy,  
matematik hamda statistik qurilmalar majmuasi. 
 
Rasm 1.2. O‘rganish ob’ektini tizim sifatida namoyon qilish:  
tizim va uning komponentlari 
Endogen  ko‘rsatkichlar  –  qiymatlari  modelni  yechish  natijasida 
aniqlanadigan  ko‘rsatkichlar.  Ko‘p  holatlarda  maqsad,  hamda  oraliq 
maqsad  ko‘rsatkichlari  endogen  ko‘rsatkichlar  sifatida  ko‘rsatiladi. 
Endogen  ko‘rsatkichlar  o‘z  navbatida  maqsadli  (bog‘liqli)  va  sabab 
(bog‘liqsiz) ko‘rsatkichlarga bo‘linadi. 
Ekzogen  ko‘rsatkichlar  -  qiymatlari  modelning  tashqarisidan 
beriladigan va modelni yechish natijasida aniqlanmaydigan ko‘rsatkichlar. 
Ko‘p holatlarda tashqi muhit holati ko‘rsatkichlari ekzogen ko‘rsatkichlar 
sifatida ko‘rsatiladi. 
Tizim  quyidagi  komponentlardan  iborat  bo‘ladi:  kirish  va  chiqish 
kanallari,  jarayonlar,  cheklovlar,  chiqish  mahsuli,  mahsul  sifatini 
nazorat qiluvchi mexanizm va teskari aloqa mexanizmi.  
Funksional  tizimli  tahlil  metodologiyasi  bosqichma-bosqich  quyidagi 
ilmiy-amaliy vazifalarni bajarish maqsadida qo‘llaniladi: 
1)
 
o‘rganish ob’ektini aniqlash; 
2)
 
o‘rganish  predmetini  (ya’ni  o‘rganish  ob’ektiga  tegishli  dolzarb 
xodisalar va jarayonlar), hamda o‘rganish maqsadini aniqlash; 

24 
 
3)
 
o‘rganish  ob’ektini  tizim  sifatida  namoyon  qilish  va  tizimning 
joriy,  hamda  namunali  holatini  tavsiflovchi  maqsad  ko‘rsatkichlarini 
aniqlash; 
4)
 
tizimning  joriy,  hamda  namunali  holatini  (ya’ni  maqsad 
ko‘rsatkichlarining  joriy,  hamda  optimal  qiymatlarini)  o‘rganish  va  ular 
orasidagi tafovutni tizimli muammo sifatida belgilab olish; 
5)
 
tizimli  muammoning  sabablarini    aniqlash  (ya’ni  maqsad 
ko‘rsatkichlariga ta’sir etuvchi sabab ko‘rsatkichlarni aniqlash); 
6)
 
tizimning tashqi muhitini aniqlash (ya’ni maqsad ko‘rsatkichlariga 
ta’sir etuvchi ekzogen ko‘rsatkichlarni aniqlash); 
7)
 
tizimning cheklovlarini aniqlash; 
8)
 
tizimning maqsadi va tizimli muammoning sabablari orasidagi 
bog‘liqliklarni ifodalovchi muqobil modellarni qurish va (ularni oldingi 
vaqt davridagi ma’lumotlar asosida) amalda sinash; 
9)
 
eng yaxshi modellarni tanlash va o‘sha modellar yordamida tizimli 
muammoning sabablarini bartaraf etish (ya’ni sabab ko‘rsatkichlarning 
qiymatlarini tegishli optimal qiymatlarga etkazish) maqsadida tegishli 
chora-tadbirlarni (tizimli yechimni) ishlab chiqish; 
10)
 
agar chora-tadbirlar tizimli muammoni bartaraf etmasa, tizimni 
o‘rganishni qaytadan boshlash va yuqoridagi bosqichlardan qaytadan 
o‘tish (ya’ni teskari bog‘liqlik mehanizmini ishga solish).  
1.7.  MURAKKAB  TIZIMLARNI  TAHLIL  QILISH  USULLARI. 
Axborotning  to‘liqligi  darajasi  tizimni  tahlil  qilishda  muhim  ahamiyatga 
ega.  Barcha  usullarni  axborotning  to‘liqligi  darajasi  bo‘yicha  tasniflash 
mumkin.  
 
 
Murakkab 
tizimni tahlil 
qilish usullari 
 
 
 
 
 
 
 
 
Aniqlik 
sharoitida 
tahlil qilish 
usullari 
 
Noaniqlik, 
ziddiyatlar, 
noravshanlik va 
ehtimollik 
sharoitida 
tahlil qilish 
usullari 
 
Miqdoriy 
ahborot 
tanqisligi 
sharoitida tahlil 
qilish usullari 
Bular quyidagilardan iborat: 
-
 
Aniqlik  sharoiti  (tizimni  boshqarish  bo‘yicha  muqobil  qarorlarning 
maqsadga  ta’siri,  hamda  tizimning  ichki  tuzilmasi  va  tashqi  muhiti  holati 
to‘g‘risidagi axborot to‘liq va aniq bo‘lgan holat) dagi tahlil qilish usullari; 

25 
 
-
 
Noaniqlik sharoiti (tizimni boshqarish bo‘yicha muqobil qarorlarning 
samarasi,  hamda  tizimning  tashqi  muhiti  holati  yoki  ichki  tuzilmasi 
to‘g‘risidagi axborot noaniq bo‘lgan holat) dagi tahlil qilish usullari; 
-
 
Ziddiyatlar sharoiti (o‘zaro ziddiyatli munosabatda bo‘lgan tizimlarni 
boshqarish  bo‘yicha  muqobil  qarorlarning  tegishli  natijalarga  olib  kelishi 
to‘g‘risidagi axborot mavjud bo‘lgan holat) dagi tahlil qilish usullari; 
-
 
Noravshanlik  sharoiti  (tizimning  maqsadlari  va  cheklovlari 
to‘g‘risidagi axborot noravshan  bo‘lgan holat) dagi tahlil qilish usullari; 
-
 
Ehtimollik 
sharoiti 
(tizimni 
boshqarish 
bo‘yicha  muqobil 
qarorlarning  samarasi  va  tizimning  tashqi  muhiti  holati  yoki  ulardan  biri 
to‘g‘risidagi axborot ehtimolli bo‘lgan holat) dagi tahlil qilish usullari; 
-
 
Miqdoriy ahborot tanqisligi sharoiti (muqobil qarorlarning samarasi, 
hamda  tizimning  ichki  va  tashqi  muhiti  holati  to‘g‘risidagi  miqdoriy 
axborot deyarli mavjud bo‘lmagan holat) dagi tahlil qilish usullari. 
Quyidagi jadvalda barcha tahlil qilish usullari ahborot aniqligi 
bo‘yicha tasniflangan holda keltirilgan. 
Yechish mexanizmiga ko‘ra usulning nomi 
Sharoit turi 
Bir mezonli dinamik optimallashtirish 
-
 
Dinamik dasturlash* (Bellman usuli) 
-
 
Variatsion hisoblash* 
-
 
Optimal boshqaruv* (Pontryagin usuli) 
Bir mezonli statik optimallashtirish 
-
 
Chiziqli dasturlash  
-
 
Chiziqsiz optimallashtirish  
o
 
shartsiz optimallashtirish 
o
 
shartli optimallashtirish (Lagranj usuli, Kun-Taker usuli) 
Ko‘p mezonli dinamik optimallashtirish* 
Ko‘p mezonli chiziqli dasturlash*  
Ko‘p mezonli chiziqsiz optimallashtirish* 
Dinamik (klassik) tizimlarni muvozanatlashtirish* 
Statik tizimlarni muvozanatlashtirish* 
Aniqlik 
sharoiti 
Qaror qabul qilish qoidalari (Tabiat bilan o‘ynash usullari) 
Noaniqlik 
sharoiti 
Antagonistik o‘yinlarda qaror qabul qilish  
Noantagonistik o‘yinlarda qaror qabul qilish  
Ziddiyatlar 
sharoiti 
Noravshan to‘plamlar asosida bir yoki ko‘p mezonli qarorlar qabul qilish 
(ierarxik tahlil usuli va xok.) 
Neyronli tarmoqlar asosida qarorlar qabul qilish* 
Noravshanlik 
sharoiti 
Qaror qabul qilish qoidalari (Tabiat bilan o‘ynash usullari) 
Bashorat qilish   
Sotsiologik tadqiqot* (bosh komponentlar usuli, diskriminantli va omilli 
tahlil va xok.) 
Stoxastik optimallashtirish* 
Stoxastik o‘yinlar nazariyasi* 
Ehtimollik 
sharoiti 
  
Evristik usullar: 
-
 
Aqliy hujum usuli 
Miqdoriy 
ahborot 

26 
 
-
 
Ssenariylar usuli* 
-
 
 “Delfi” usuli 
-
 
“Maqsadlar daraxti” usuli 
-
 
“Muammolar daraxti” usuli 
-
 
Morfologik tahlil usuli 
-
 
SWOT-tahlili usuli 
-
 
Xal qiluvchi matritsalar usuli* 
-
 
Sinektika usuli* 
-
 
Mettchet usuli* 
 
tanqisligi 
sharoiti 
*Yulduzcha bilan belgilangan usullar mazkur darslikda ko‘rib chiqilmaydi.