Loyiha toshkent davlat yuridik universiteti a. Xudaynazarov

 
  
 
 
 
 
 

61 
 
4-MAVZU. NOANIQLIK SHAROITIDA MURAKKAB 
TIZIMNI BOSHQARISH: TASHQI MUHIT HOLATINING 
NOANIQLIGI VA STRATEGIK QARORLAR 
Reja: 
4.1.  Umumiy tushunchalar 
4.2.  Maksimaks qoyidasi 
4.3.  Maksimin qoidasi (Vald qoidasi) 
4.4.  Minimaks qoyidasi 
4.5.  Sevidj qoyidasi 
4.6.  Gurvits qoidasi (optimizm-pessimizm qoidasi) 
4.7.  Laplas qoyidasi 
 
4.1. 
 UMUMIY  TUSHUNCHALAR.  Qaror  qabul  qiluvchi  shaxs 
(QQQSH)  qarorlar  qabul  qilganda  olinadigan  tegishli  yutuqlarni  bir  biri 
bilan  solishtiradi.  Muayan  qaror  tashqi  muhitning  muayan  holatida  eng 
katta  yutuq  keltirishi  mumkin,  tashqi  muhitning  boshqa  holatida  esa 
boshqa  qaror  eng  katta  yutuq  keltirishi  mumkin.  Agar  tashqi  muhitning 
turli  holatlari  ma’lum  bo‘lsa,  lekin  ularning  qachon,  qanaqa  ehtimollik 
bilan ro‘y berishi ma’lum bo‘lmasa, tashqi muhit holati noaniq bo‘ladi. 
Xayotda  bunday  vaziyatlar  ko‘plab  uchraydi.  Masalan,  foyda  solig‘i 
hukumat  qarori  bilan  past,  o‘rta  yoki  yuqori  qilinib  o‘rnatilishi  mumkin. 
Agar  foyda  solig‘i  qanaqa  bo‘lishi  tadbirkorlar  uchun  oldindan  ma’lum 
qilinmasa,  ular  kelasi  yil  uchun  investitsiyalarni  rejalashtirganda  “foyda 
solig‘i  turli  bo‘lishi  mumkin”  degan  axborotdan  kelib  chiqishadi.  Ya’ni 
noaniqlik  sharoitida  qaror  qabul  qilinganda  tizimning  tashqi  muhit  holati 
ehtimolini baholashning imkoniyati yo‘q.   
Demak, QQQSH bir necha tashqi muhit holatlaridan  aynan qanaqasi 
yuzaga  kelishini  bilmay  turib,  qaror  qabul  qiladi  va  natija  aynan  qanaqa 
holat  yuzaga  kelishidan  bog‘liq  bo‘ladi.  Shunday  bo‘lsada,  xattoki 
shunday  vaziyatlarda  ham  qaror  qabul  qilish  qoidalariga  asoslanib  qaror 
qabul  qilish  talab  qilinadi.  Bunday  sharoitda  QQQSH  o‘zining  tajribasi, 
intuitsiyasi va rahbarlik tajribasiga asoslanadi. 
Masala  (keys).  Faraz  qilaylik,  huquqni  muhofaza  qiluvchi  organlari  (HMQO)  jinoyatga 
qarshi  kurashi  tizimi  doirasida  birgalikda  moliyaviy  jinoyatlarga  qarshi  kurashish  dasturini  ishlab 
chiqib,  uni  kelasi  uy  yillikda  amalda  bajarishlari  kerak.  Aytaylik  xozirgi  kunda,  asosan  ikkita 
turdagi  moliyaviy  jinoyatlar  keng  uchramoqda  –  soliq  to‘lamaslik  jinoyatlari  va  valyutani 
noqonnuniy  ayirboshlash  jinoyatlar.  Ikkita  dastur  loyihasi  ishlab  chiqildi  deb  faraz  qilamiz:  biri 
aynan ko‘roq soliq to‘lash sohasidagi jinoyatlarni oldini olishga qaratilgan, ikkinchisi esa – ko‘proq 
valyutani  ayirboshlash  sohasidagi  jinoyatlarni  oldini  olishga.  Ikkalasidan  bittasini  tanlash  kerak, 
chunki birdaniga ikkita dasturni amalga oshirishga imkoniyat yo‘q.  
Dastur  ishlab  chiquvchilar  moliyaviy  jinoyatlarga  qarshi  kurashish  tizimining  tashqi 

62 
 
muhitidagi  kutiladigan  o‘zgarishlarni  o‘rganib  chiqishdi.  Tashqi  muhitda  asosan  hukumat 
tomonidan  foyda  solig‘i  stavkalari  o‘zgartirilishi  kutilmoqda,  ammo  aynan  qanaqa  stavkalar 
o‘rnatilishi haqida ma’lumot deyarli yo‘q. Shuning uchun uchta holat yuz berishi mumkin: birida – 
o‘rta  hisobda  foyda  solig‘i  past  (ya’ni  15-25%  atrofida),  ikkinchisida  –  o‘rta  (ya’ni  26-35% 
atrofida),  uchinchisida  esa  –  yuqori  (ya’ni  36-45%  atrofida)  bo‘lishi  mumkin.  Shundan  kelib 
chiqqan holda, oltita natijalardan biri uchrashi mumkin.  
Muqobil strategiya (Huquqni 
muhofaza qilish organlari birgalikda 
moliyaviy jinoyatlarga qarshi kurashish 
dasturini ishlab chiqib, uni amalda 
bajarishlari kerak) 
Tashqi muhit holatlari 
Foyda 
solig‘i past  
Foyda 
solig‘i o‘rta 
Foyda    
solig‘i 
yuqori 
Soliq to‘lamaslik jinoyatlarini oldini 
olishga qaratilgan dastur loyihasini 
qabul qilish va amalga oshirish 
-700 
500 
2100 
Noqonuniy valyuta ayirboshlash 
jinoyatlarini oldini olishga qaratilgan 
dastur loyihasini qabul qilish va amalga 
oshirish 
300 
300 
300 
Har  bir  natija  muayan  yutuq  bilan  bog‘liq:  jinoyatlarni  oldini  olish  natijasida  byudjetga 
tushgan tushumlar va dasturni amalga oshirishda qilingan harajatlar orasidagi farqlar aynan tegishli 
jadvalning kataklarida keltirilgan. Bu jadval – ilmiy tilda yutuqlar jadvali yoki to‘lov matritsasi deb 
ataladi.
37
 Optimizm koeffitsientini 0,8 ga teng deb qabul qilgan holda mazkur masala yechimlarini 
ko‘rsating. 
Demak, aytilgan fikrlarni tizimlashtiramiz: 
-
 
tizim nomi: moliyaviy jinoyatlarga qarshi kurashish tizimi; 
-
 
tizimli muammo: soliq to‘lash va valyuta ayirboshlash sohasidagi jinoyatlarni oldini olish; 
-
 
tizimning  maqsadi:  moliyaviy  jinoyatlarga  qarshi  kurashish  tizimi  faoliyati  samarasini 
oshirish – moliyaviy jinoyatlar sonini minimallashtirish; 
-
 
muqobil strategiyalar (qarorlar): soliq to‘lamaslik jinoyatlarini oldini olish dasturi loyihasini 
qabul  qilish  va  amalga  oshirish;  noqonuniy  valyuta  ayirboshlash  jinoyatlarini  oldini  olish  dasturi 
loyihasini qabul qilish va amalga oshirish; 
-
 
qaror qabul qilish usuli: noaniqlik sharoitida qarorlar qabul qilish qoidalari. 
Ushbu  bobda  biz  quyidagi  belgilardan  foydalanamiz: 
  –  optimal  yutuq  miqdori; 
  –  i-
strategiyasi tanlanganda va  j-xolati ro‘y berganda olinadigan yutuq miqdori
38
; 
 – yutuqni j 
ustunlari bo‘yicha maksimal qilish; 
 – yutuqni j ustunlari bo‘yicha minimal qilish; 
 
–  yutuqni  i  qatorlari  bo‘yicha  maksimallashtirish; 
  –  yutuqni  i  qatorlari  bo‘yicha 
minimallashtirish; 
 – i-strategiyasi tanlanganda va j-xolati ro‘y berganda boy berilgan imkoniyat; 
 – optimizm koeffitsienti. 
Keyingi  paragraflarda  biz  noaniqlik  sharoitida  qaror  qabul  qilish 
qoidalarini  tushuntirib  ketamiz  va  yuqorida  keltirilgan  masalani  o‘sha 
qoidalar yordamida yechishni o‘rgatib boramiz. 
4.2. 
MAKSIMAKS  QOIDASI.  Maksimaks  qoyidasiga  ko‘ra,  eng 
                                                           
37
  Umumiy  eslatma:  agar  jadvaldagi  sonlar  salbiy  ko‘rsatkichni  ifodalashsa,  u  holda  ular  manfiy  qilib  olinadi,  chunki 
qanchalik son katta bo‘lsa, shunchalik QQQSH uchun zarar katta bo‘ladi. 
38
 Yutuqni shartli birliklarda o‘lchaymiz. 

63 
 
yuqori  yutuqlarga  keltiradigan  strategiyalar  orasidan  eng  yuqori  yutuqqa 
keltiradigani tanlanadi:   
 
Bu  qoidani  amalda  nihoyatda  omadga  ishonuvchi,  ehtiyotsiz,  qaror 
qabul qiluvchi shaxslar (ya’ni ashaddiy optimistlar) qo‘llaydi. 
Yechim.  Maksimaks  qoidasi  bo‘yicha  masalaning  yechimi  quyidagicha:  eng  yuqori 
yutuqlarga (ya’ni 2100 va  300 ga) keltiruvchi strategiyalardan eng yuqori yutuqqa (ya’ni 2100 ga) 
keltiruvchisi tanlanadi. 
Muqobil strategiya (Huquqni muhofaza qilish 
organlari birgalikda moliyaviy jinoyatlarga 
qarshi kurashish dasturini ishlab chiqib, uni 
amalda bajarishlari kerak) 
Tashqi muhit holatlari 
Eng 
yuqori 
yutuq-
lar 
Foyda 
solig‘i 
past  
Foyda 
solig‘i 
o‘rta 
Foyda 
solig‘i 
yuqori 
Soliq to‘lamaslik jinoyatlarini oldini olishga 
qaratilgan dastur loyihasini qabul qilish va 
amalga oshirish 
-700 
500 
2100 
2100
 
Noqonuniy valyuta ayirboshlash jinoyatlarini 
oldini olishga qaratilgan dastur loyihasini 
qabul qilish va amalga oshirish 
300 
300 
300 
300 
Demak, soliq to‘lamaslik jinoyatlarini oldini olishga qaratilgan dastur loyihasini qabul qilish 
va amalga oshirish kerak. 
4.3.  MAKSIMIN  QOIDASI  (VALD  QOIDASI).  Vald  qoidasiga 
ko‘ra eng past yutuqlarga keltiruvchi strategiyalardan eng yuqori yutuqqa 
keltiruvchisi tanlanadi: 
 
Bu  erda  minimal  yoki  kafolatlangan  yutuqni  maksimallashtirish 
nazarda  tutiladi.  Bu  qoidani  kafolatlangan  yutuqni  maksimallashtirish 
qoidasi  desa  ham  bo‘ladi.  Bu  qoidani  amalda  ehtiyotkor  qaror  qabul 
qiluvchi shaxslar (pessimistlar) qo‘llaydi. 
Yechim.  Maksimin  qoidasi  bo‘yicha  masalaning  yechimi  quyidagicha:  eng  past  yutuqlarga 
(ya’ni -700 va  300 ga) keltiruvchi strategiyalardan eng yuqori yutuqqa (ya’ni 300 ga) keltiruvchisi 
tanlanadi. 
Demak,  noqonuniy  valyuta  ayirboshlash  jinoyatlarini  oldini  olishga  qaratilgan  dastur 
loyihasini qabul qilish va amalga oshirish kerak. 
 Muqobil strategiya (Huquqni muhofaza 
qilish organlari birgalikda moliyaviy 
jinoyatlarga qarshi kurashish dasturini ishlab 
chiqib, uni amalda bajarishlari kerak) 
Tashqi muhit holatlari 
Eng 
past 
yutuq
-lar 
Foyda 
solig‘i 
past  
Foyda 
solig‘i 
o‘rta 
Foyda 
solig‘i 
yuqori 
Soliq to‘lamaslik jinoyatlarini oldini olishga 
qaratilgan dastur loyihasini qabul qilish va 
amalga oshirish 
-700 
500 
2100 
-700 

64 
 
Noqonuniy valyuta ayirboshlash jinoyatlarini 
oldini olishga qaratilgan dastur loyihasini 
qabul qilish va amalga oshirish 
300 
300 
300 
300 
4.4. MINIMAKS QOIDASI. Minimaks qoyidasiga ko‘ra eng yuqori 
yutuqlarga  keltiruvchi  strategiyalardan  eng  past  yutuqqa  keltiruvchisi 
tanlanadi: 
 
 Bu  qoidani  amalda  ehtiyotkor  qaror  qabul  qiluvchi  shaxslar 
(pessimistlar) qo‘llaydi. 
Yechim. Minimaks qoidasi bo‘yicha masalaning yechimi quyidagicha: eng yuqori yutuqlarga 
(ya’ni 2100 va  300 ga) keltiruvchi strategiyalardan eng past  yutuqqa (ya’ni 300 ga) keltiruvchisi 
tanlanadi. 
 Muqobil strategiya (Huquqni muhofaza 
qilish organlari birgalikda moliyaviy 
jinoyatlarga qarshi kurashish dasturini ishlab 
chiqib, uni amalda bajarishlari kerak) 
Tashqi muhit holatlari 
Eng 
yuqor
i 
yutuq
-lar 
Foyda 
solig‘i 
past  
Foyda 
solig‘i 
o‘rta 
Foyda 
solig‘i 
yuqori 
Soliq to‘lamaslik jinoyatlarini oldini olishga 
qaratilgan dastur loyihasini qabul qilish va 
amalga oshirish 
-700 
500 
2100 
2100 
Noqonuniy valyuta ayirboshlash jinoyatlarini 
oldini olishga qaratilgan dastur loyihasini 
qabul qilish va amalga oshirish 
300 
300 
300 
300
 
Demak,  noqonuniy  valyuta  ayirboshlash  jinoyatlarini  oldini  olishga  qaratilgan  dastur 
loyihasini qabul qilish va amalga oshirish kerak. 
4.5.  SEVIDJ  QOIDASI.  Sevidj  qoyidasiga  ko‘ra  eng  katta 
yutkazishlarga  keltiruvchi  strategiyalardan  eng  kichik  yutkazishga 
keltiruvchisi tanlanadi:  
 
 
Bu  qoidani  amalda  ehtiyotkor  qaror  qabul  qiluvchi  shaxslar 
(pessimistlar) qo‘llaydi.  
Yutkazish  deganda  boy  berilgan  imkoniyat  tushuniladi.  Avval 
yutkazishlar (boy berilgan imkoniyatlar) matritsasi quriladi, so‘ng aytilgan 
qoida qo‘llaniladi. 
Yechim.  Sevidj  qoidasi  bo‘yicha  masalaning  yechimi  quyidagicha:  eng  katta  yutkazishlarga 
(ya’ni  1000  va  1800  ga)  keltiruvchi  strategiyalardan  eng  kichik  yutkazishga  (ya’ni  1000  ga) 
keltiruvchisi tanlanadi. 
Demak, soliq to‘lamaslik jinoyatlarini oldini olishga qaratilgan dastur loyihasini qabul qilish 
va amalga oshirish kerak. 
 

65 
 
Muqobil strategiya (Huquqni muhofaza qilish 
organlari birgalikda moliyaviy jinoyatlarga 
qarshi kurashish dasturini ishlab chiqib, uni 
amalda bajarishlari kerak) 
Tashqi muhit holatlari 
Eng 
katta 
yutqa-
zishlar 
Foyda 
solig‘i 
past  
Foyda 
solig‘i 
o‘rta 
Foyda 
solig‘i 
yuqori 
Soliq to‘lamaslik jinoyatlarini oldini olishga 
qaratilgan dastur loyihasini qabul qilish va 
amalga oshirish 
1000 
0 
0 
1000 
Noqonuniy valyuta ayirboshlash jinoyatlarini 
oldini olishga qaratilgan dastur loyihasini 
qabul qilish va amalga oshirish 
0 
200 
1800 
1800 
4.6. GURVITS QOIDASI (OPTIMIZM-PESSIMIZM QOIDASI).  
Gurvits 
qoidasiga 
ko‘ra, 
har 
bir 
-strategiya 
uchun 
  formulasi  bo‘yicha  tegishli  yutuq 
hisoblanib,  so‘ng  strategiyalar  orasidan  eng  katta  yutuqqa  ega  bo‘lgan 
strategiya tanlanadi:                
 
 
Bu  erda,    –  optimizm  koeffitsienti,  ya’ni  u  qanchalik  yuqori  bo‘lsa, 
QQQSH shunchalik optimist bo‘ladi. Ushbu ko‘rsatkichning qiymatlari 0 
va  1  oralig‘ida  yotadi.    Agar 
  bo‘lsa,  u  holda  QQQSH  pessimist 
sifatida maksimin qoidasini qo‘llovchi bo‘lib chiqadi.Agar 
 bo‘lsa, u 
holda QQQSH ashaddiy optimist sifatida maksimaks qoidasini qo‘llovchi 
bo‘lib chiqadi. 
Yechim.  Masala  berilishida 
  edi.  Gurvits  qoidasi  bo‘yicha  masalaning  yechimi 
quyidagicha:  har  bir  strategiya  bo‘yicha  vaznga  solingan  maksimal  va  minimal  yutuq 
yig‘indilaridan  (ya’ni  1540 va 300 dan) eng katta  yig‘indi (ya’ni  1540 ga) ega bo‘lgan strategiya 
tanlanadi. 
Muqobil strategiya (Huquqni 
muhofaza qilish organlari 
birgalikda moliyaviy 
jinoyatlarga qarshi kurashish 
dasturini ishlab chiqib, uni 
amalda bajarishlari kerak) 
Tashqi muhit holatlari 
Vaznga solingan 
yutuqlar 
V
az
nga
 soli
nga
n
 
yutuql
ar
 
yig‘indi
si
 
Foyda 
solig‘i 
past  
Foyda 
solig‘i 
o‘rta 
Foyda 
solig‘i 
yuqori 
Vaznga 
solingan 
maksimal 
yutuq  
Vaznga 
solingan 
minimal 
yutuq 
Soliq to‘lamaslik jinoyatlarini 
oldini olishga qaratilgan 
dastur loyihasini qabul qilish 
va amalga oshirish 
-700 
500 
2100 
2100*0,8 
-700*0,2 
1540 

66 
 
Noqonuniy valyuta 
ayirboshlash jinoyatlarini 
oldini olishga qaratilgan 
dastur loyihasini qabul qilish 
va amalga oshirish 
300 
300 
300 
300*0,8 
300*0,2 
300 
Demak, soliq to‘lamaslik jinoyatlarini oldini olishga qaratilgan dastur loyihasini qabul qilish 
va amalga oshirish kerak. 
4.7.  LAPLAS  QOIDASI.  Laplas  qoyidasiga  ko‘ra,  o‘rtacha 
yutuqlarga  keltiruvchi  strategiyalardan  eng  yuqori  o‘rtacha  yutuqqa 
keltiruvchisi tanlanadi:  
 
Aynan  qaysi  tashqi  muhit  holati  yuzaga  kelishini  bilmas  ekanmiz, 
demak  har  bir  holatning  yuzaga  kelishini  bir  hil  ehtimolli  desak  bo‘ladi. 
Bu  qoidani  amalda  o‘rtacha  yutuqni  qo‘lga  kiritmoqchi  bo‘lgan  qaror 
qabul qiluvchi shaxslar qo‘llaydi. 
Yechim. Laplas qoidasi bo‘yicha masalaning yechimi quyidagicha: o‘rtacha yutuqlarga (ya’ni 
633 va 300ga) keltiruvchi strategiyalardan eng yuqori o‘rtacha yutuqqa (ya’ni 633 ga) keltiruvchisi 
tanlanadi. 
Muqobil strategiya (Huquqni 
muhofaza qilish organlari 
birgalikda moliyaviy jinoyatlarga 
qarshi kurashish dasturini ishlab 
chiqib, uni amalda bajarishlari 
kerak) 
Tashqi muhit holatlari 
Hisoblash 
yo‘li 
O‘rtacha 
yutuqlar 
Foyda 
solig‘i 
past  
Foyda 
solig‘i 
o‘rta 
Foyda 
solig‘i 
yuqori 
Soliq to‘lamaslik jinoyatlarini 
oldini olishga qaratilgan dastur 
loyihasini qabul qilish va amalga 
oshirish 
-700 
500 
2100 
(-700+500+ 
2100)/3  
633 
Noqonuniy valyuta ayirboshlash 
jinoyatlarini oldini olishga 
qaratilgan dastur loyihasini qabul 
qilish va amalga oshirish 
300 
300 
300 
(300+300+ 
300)/3  
300 
Demak, soliq to‘lamaslik jinoyatlarini oldini olishga qaratilgan dastur loyihasini qabul qilish 
va amalga oshirish kerak. 
XULOSA.  Biz  tavakkallik  tushunchasisiz  noaniqlik  holatida  qarorlar 
qabul  qilish  qoidalarini  ko‘rib  chiqdik.  Masalan,  Valdning  maksimin 
qoidasiga  qo‘ra  –  umuman  tavakkal  qilinmaydi.  Maksimaks  qoidasiga 
qo‘ra esa tavakkal umuman e’tiborga olinmaydi (ya’ni bu - kelajakka o‘ta 
optimist  sifatida  qarashga  mos  yondashuv).  Tavakkallik  tushunchasi 
ehtimollik  bilan  bog‘liq.  Agar  tashqi  muhit  holatlarining  ehtimolliklari 
ma’lum bo‘lganda, yuqorida ko‘rsatilgan qoidalar qaror qabul qilish uchun 

67 
 
to‘g‘ri  kelmagan  bo‘lar  edi.  Mazkur  darslikning  alohidagi  bobida 
ehtimollik sharoitida qaror qabul qilish qoidalarini ko‘rib chiqamiz. 
Yechimlar  bo‘yicha  umumiy  xulosa.  To‘rtta  qoida  bo‘yicha  QQQSH  birinchi  strategiyani, 
qolgan  ikkita  qoida  bo‘yicha  esa  ikkinchi  strategiyani  ma’qul  topdi.  Umumiy  xulosa:  soliq 
to‘lamaslik jinoyatlarini oldini olishga qaratilgan dastur loyihasini qabul qilish va amalga oshirish 
kerak. 
Muqobil strategiya 
(Huquqni muhofaza qilish 
organlari birgalikda 
moliyaviy jinoyatlarga 
qarshi kurashish dasturini 
ishlab chiqib, uni amalda 
bajarishlari kerak) 
Tashqi muhit 
holatlari 
Ma
ks
im
aks
 qoi
d
as
i 
Ma
ks
im
in
 q
oi
d
as
i 
Mi
n
im
aks
 q
oi
d
as
i 
Sevi
d
j qo
idas
i 
G
ur
vi
ts
 qo
ida
si
 
Lapl
as
 qo
idas
i 
Foyda
 
sol
ig‘
i pa
st
 
Foyda
 
sol
ig‘
i o‘
rt
a 
Foyda
 
sol
ig‘
i 
yuqor
i 
Soliq to‘lamaslik 
jinoyatlarini oldini olishga 
qaratilgan dastur loyihasini 
qabul qilish va amalga 
oshirish 
-700 
500 
2100 
2100
 
-700 
2100 
1000
 
1540
 
633
 
Noqonuniy valyuta 
ayirboshlash jinoyatlarini 
oldini olishga qaratilgan 
dastur loyihasini qabul 
qilish va amalga oshirish 
300 
300 
300 
300 
300
 
300
 
1800 
300 
300 
 
TAYORLANISH UCHUN SAVOLLAR: 
1.
 
Tizim  va  uning  tashqi  muhiti  holati  noaniqligi  deganda  nimani 
tushunasiz? Misollar keltiring. 
2.
 
Maksimaks,  minimaks va  maksimin qaror qabul qilish qoyidalarini 
tushuntirib bering? Ular qaysi hollarda qo‘llanadi? 
3.
 
Laplasning qaror qabul qilish qoyidasini tushuntirib bering. U qaysi 
holda qo‘llanadi? 
4.
 
Gurvitsning  qaror  qabul  qilish  qoyidasini  tushuntirib  bering.  U 
qaysi holda qo‘llanadi? 
 
MUSTAQIL ISHLASH UCHUN KEYSLAR.
 
Keys  4.1.  X  mamlakatida  aholi  huquqiy  madaniyatini  oshirish 
jarayoni  xozirgi  kunda  etarli  darajada  talabga  javob  bermayotganligi 
e’tirof  etildi.  Aholining  huquqiy  madaniyati  nisbatan  olganda  past 
bo‘lganligi  sababli  hukumat  keyingi  10  yillik  (2016-2025)  uchun  aholi 
huquqiy  madaniyatini  oshirish  chora-tadbirlari  dasturini  qabul  qilmoqchi. 
Kelajakda  jinoyatlar  soni  bo‘yicha  ma’lumot  yo‘qligi  sababli,  kelajakda 
uchta  jinoyatchilik  holatlari  ro‘y  berishi  mumkinligi  faraz  qilindi: 

68 
 
jinoyatchilik  darajasi  past,  jinoyatchilik  darajasi  o‘rtacha,  jinoyatchilik 
darajasi yuqori. Jami uchta dastur tayorlandi va tanlab olish uchun taqdim 
etildi.  Moliyaviy  imkoniyatlar  faqatgina  bitta  dasturni  amalga  oshirish 
etarli bo‘lganligi sababli, to‘rttasidan bittasini tanlash boyicha qaror qabul 
qilish lozim. 
Adliya vazirligi “Aholining huquqiy madaniyatini oshirish maqsadida 
chora-tadbirlar  dasturini“  ishlab  chiqdi  va  tanlash  uchun  taqdim  etdi. 
Mazkur dastur bo‘yicha huquqiy madaniyat indeksi:  jinoyatchilik darajasi 
yuqori  bo‘lsa  3,  jinoyatchilik  darajasi  o‘rtacha  bo‘lsa  6,  jinoyatchilik 
darajasi past bo‘lsa 9 ni tashkil etishi mumkin ekan.   
Respublika  Ma‘naviyat  va  ma‘rifat  markazi  esa  “Huquqiy 
madaniyatni  oshirish  maqsadida  chora-tadbirlar  dasturini“  ishlab  chiqdi. 
Uchbu  dastur bo‘yicha  huquqiy  madaniyat  indeksi:    jinoyatchilik  darajasi 
yuqori  bo‘lsa  2,  jinoyatchilik  darajasi  o‘rtacha  bo‘lsa  7,  jinoyatchilik 
darajasi past bo‘lsa 10 ni tashkil etishi mumkin ekan.  
Madaniyat  va  ma‘rifat  masalalari  bo‘yicha  vazirlik  esa  “Huquqiy 
madaniyatni oshirish maqsadida ommaviy axborot vositalari orqali tegishli 
chora-tadbirlarni  amalga  oshirish  dasturi”  ni  ishlab  chiqdi.  Uchbu  dastur 
bo‘yicha huquqiy madaniyat indeksi:  jinoyatchilik darajasi yuqori bo‘lsa 
4, jinoyatchilik darajasi o‘rtacha bo‘lsa 5, jinoyatchilik darajasi past bo‘lsa 
8 ni tashkil etishi mumkin ekan. 
Ushbu  keysni  yechish  jarayonida  quyidagi  savollarga  javob  berib 
keting: 
1. Tizimli muammo nima? 
2. O’rganish ob’ekti nima? Tizim nomini keltiring. 
3. O’rganish  predmetini  ta’riflang  (tizimdagi  qanaqa  jarayon 
o‘rganilyapti?). 
4.  Qaror  qabul  qilish  usulini  aniqlang  (Qaror  qabul  qilishning  qaysi 
usuli qo‘llanyapti?).  
5. Keys  shartlaridan  kelib  chiqqan  holda  tegishli  belgilar  kiriting, 
hamda  qaror  qabul  qiluvchi  shaxsning  muqobil  qarorlari  va  tashqi  muhit 
holatlarini aniqlang.  
6. Yutuqlar jadvali (matritsasi) ni tuzing.  Keysni noaniqlik sharoitida 
qarorlar qabul qilish qoidalarini qo‘llagan holda eching. 
7. Maksimaks  qoidasi:  uning  mohiyatini  yoriting,    uni  keysni 
yechishda qo‘llang, optimal qarorni qabul qiling va xulosa chiqaring. 
8. Valdning  maksimin qoidasi:  uning mohiyatini  yoriting,  uni keysni 
yechishda qo‘llang, optimal qarorni qabul qiling va xulosa chiqaring. 

69 
 
9. Minimaks qoidasi: uning mohiyatini yoriting,  uni keysni yechishda 
qo‘llang, optimal qarorni qabul qiling va xulosa chiqaring. 
10.  Sevidj  qoidasi:  uning  mohiyatini  yoriting,    uni  keysni  yechishda 
qo‘llang, optimal qarorni qabul qiling va xulosa chiqaring. 
11.  Laplas  qoidasi:  uning  mohiyatini  yoriting,    uni  keysni  yechishda 
qo‘llang, optimal qarorni qabul qiling va xulosa chiqaring. 
12. Gurvits qoidasi:  uning  mohiyatini yoriting,  uni keysni yechishda 
qo‘llang,  optimal  qarorni  qabul  qiling  va  xulosa  chiqaring.  Pesssimizm 
koeffitsientini 0,4 gan teng deb faraz qiling. 
13. Barcha olingan natijalarni jadval ko‘rinishida umumlashtiring.  
14. Olingan natijalarni solishtiring va yakuniy qaror qabul qiling. 
15. Tizimli muammoni yechish bo‘yicha taklif bering.