Loyiha toshkent davlat yuridik universiteti

18 
 
mehmondo’st  munosabatda  bo’lish,  ajnabiylarni  himoya  qilish, 
xorijiy  davlatlar  elchilarini  haqorat  qilmaslik,  chet  elliklar  bilan 
nikoh tuzmaslik kabi institutlar kiradi 
 
1.2.
 
O’rta asrlarda xalqaro shartnomalar RJSL.com 
 
O’rta  asrlarda  davlatlararo  munosabatlarning  rivojlanishi,  ular 
o’rtasidagi  xalqaro  shartnomalarga  sezilarli  ta’sir  ko’rsatdi.  Feodal 
davlatning  o’zi  turli  darajadagi  yer  egalari  (feodlar)ning  shartnomaviy 
aloqalari  tizimi  edi.  Mazkur  davrdagi  feodal  tuzumning  o’ziga  xosligidan 
kelib chiqib, xususiy shartnomani xalqaro shartnomadan ajratish qiyin edi. 
Chunki,  xalqaro  shartnomalarning  sub’ektlari  sifatida  davlatlar  bilan  bir 
qatorda,  alohida  feodallar,  keyinchalik  feodallardan  mustaqillikni  qo’lga 
kiritgan shaharlar ham ishtirok etar edi. Rim papalari alohida shartnomalar 
–  konkordatlar  tuzar  edi.  Ishlab  chiqarish  va  savdo,  dengizda  suzishning 
rivojlanishi  bilan  bir  qatorda,  xalqaro  shartnomalarning  yangi  turlari 
ko’payib  bordi.  Savdo  shartnomalari,  daryolarda  suzish  bo’yicha 
shartnomalar (misol uchun Po daryosi bo’yicha erkin suzish bo’yicha 1177 
yili  italyan  shaharlarining  Ferrar  pakti,  1229  yili  G’arbiy  Dvina  bo’yicha 
erkin  suzish  bo’yicha  Smolenskning  Boltiqbo’yi  shaharlari  bilan 
shartnomasi  tuzildi),  konsullik,  valyuta  va  boshqa  sohalarda  shartnomalar 
tuzila boshladi. 
Shuningdek,  shartnomalar  orqali  davlat  chegaralari  belgilanar  edi. 
Misol uchun, 1001  yilda Qoraxoniylar xoni va G’azna hokimi o’rtasidagi 
shartnomaga  binoan,  Amudaryo  ikki  o’rtadagi  davlat  chizig’i  etib 
belgilanadi
1
. Bag’dod xalifasi va Saljuqiylar sultoni Sanjar ibn Malikshoh 
(1118-1157)  o’rtasida  1120  yilda  tuzilgan  bitimga  binoan  –  Saljuqiylar 
davlati  Iroq  va  Xuroson  sultonliklariga  bo’linganligi  rasman  e’tirof 
etiladi
2
. 
XV  asning  oxiri  –  XVI  asrning  boshlarida  savdo  shartnomalari 
davlatlararo shartnomalar orasida katta ahamiyat kasb eta boshladi. Biroq, 
ularda  siyosiy  harakterdagi  qoidalar,  ya’ni  ittifoq,  do’stlik  va  shu  kabilar 
ham  tez-tez  uchrab  turar  edi.  Bunday  shartnomalar  savdo  maqsadlaridagi 
(foedus commerciorum causa) ittifoq shartnomalari deb atalar edi. Bunday 
shartnomalar  yevropa  davlatlarining  kolonial  siyosatining  muhim  quroli 
edi. XVI-XVII asrlarda savdo-siyosiy shartnomalar ko’p edi va ular tez-tez 
yangilanib  turar  edi.  Ularni  yangilashda,  davlatlar  shu  paytgacha  boshqa 
                                                 
1
 Кариев О. История караханидского каганата. –Ф.; 1983. –С.245 
2
 Qarang: Муқимов З. Ўзбекистон давлати ва ҳуқуқий тарихи. –Б.77-81 

19 
 
davlatlarga berilgan ustuvorlikni olishga harakat qilishar edi. Mazkur shart 
“nisbatan  qulaylikka  ega  bo’lish  to’g’risidagi  qo’shimcha  shartlar”  deb 
nom  oldi.  XVIII  asrning  boshlariga  kelib,  siyosiy  shatnomalardan  tijorat 
moddalari  mustaqil  savdo  traktatlari  sifatida  ajralib  chiqa  boshladi.  1713 
yili  Angliya  va  Fransiya  o’rtasida  Utrext  tinchlik  shatnomasini  imzolash 
paytida alohida savdo shartnomasi ham imzolangan.  
O’rta asrlarda arbitraj to’g’risida shartnomalar ham imzolangan.  
Shartnomalarning  ko’pi  hali  ham  ikki  tomonlama  edi,  ammo  shu 
bilan  birga  ko’p  tomonlama  shartnomalar  ham  imzolana  boshladi.  Bular 
birinchi  o’rinda,  tinchlik  shartnomalari  edi.  Ular  orasida  eng  muhimi  – 
O’ttiz  yillik  urushga  yakun  yasagan  1648  yildagi  Vestfal  tinchlik 
shartnomasi edi.  
Odatga ko’ra, ular yozma shaklda tuziladigan bo’ldi. Ammo, og’zaki 
shartnomalar  ham  yozma  shartnomalar  bilan  bir  xil  kuchga  ega  edi. 
Shartnomalarning tuzilishi, ularning tili va shaklan bezaklari ham o’zgardi.  
Birinchi  o’rinda  favqulodda  uzun  muqaddimaga  e’tibor  qaratildi. 
Bunda  nomidan  shartnoma  tuziladigan  davlat  boshlig’ining  barcha 
darajalari  va  yerlari,  shuningdek,  barcha  vakolat  qilinganlarning  barcha 
ranglari,  unvonlari  va  hattoki  ordenlari  batafsil  sanab  o’tiladigan  bo’ldi. 
Yevropa  davlatlarining  barcha  shatnomalari  “hudo  va  muqaddas  uchlik 
(xristian dinida: ota xudo, o’g’il xudo va muqaddas ruhdan iborat yagona 
xudo)  nomidan  tuzilib,  bunday  yodga  olish  muqaddimaga  albatta  kiritila 
edi. 
Asosiy  qism  qadimgi  shatnomalardan  farqli  ravishda  moddalarga 
bo’linar  edi.  Moddalar,  kamdan  kam  IX-XIII  asrlardagi  shartnomalarda 
qo’llanila boshlagan va XIV ga kelib shartnomaviy amaliyotga mustahkam 
kirib bordi.  
Dastlab  shartnomaning  primo  et  in  primis,  deb  nom  olgan  birinchi 
moddasiga  raqam  qo’yilgan,  qolgan  barcha  moddalari,  aniqroq  qilib 
aytganda  abzaslar  bir  biridan    “item”,  (“keyingi”)  degan  so’z  bilan 
Esda tuting! 
Mazkur shartnomaning o’ziga xos xususiyati shu bilan xarakterlanar 
ediki, unda turli sub’ektlar tomonidan turli vaqtlarda imzolangan ikkita 
mustaqil qismdan iborat edi: birinchi – Osnabryukda (imperator-shved), 
boshqasi  esa,  Myusnsterda  (imperator-fransuz).  Bu  O’ttiz  yillik  urush 
vaqtida  o’zaro  kurash  olib  borgan  Shvetsiya  bilan  Fransiya  o’rtasidagi 
keskin qarama-qarshilik bilan bog’liq edi. 

20 
 
ajratildi.  Asta-sekinlik  bilan  shartnomaning  qizil  chizig’i  muayyan  raqam 
bilan yoziladigan bo’ldi va u “modda” so’z bilan iste’molga kiritildi. O’rta 
asrning  ohirlariga  kelib,  bu  qoidaga  aylandi.  Faqatgina  xajmi  bo’yicha 
kichik bo’lgan shartnomalargina moddalarga bo’linmay qoldi
1
. 
Diplomatiya  va  tashqi  siyosat  davlatning  ichki  siyosati  bilan 
chambarchas bog’liq bo’lgani uchun ham, o’rta asrlardagi shartnomalarda 
maxfiy  moddalarning  soni  ko’payib  bordi  va  u  davlatlarning  umumiy 
amaliyoti sifatida keng tarqaldi.  
Shartnomaning  xulosa  qismi  ham  anchagina  o’zgardi,  u  endi 
murakkabroq  bo’lib  qoldi.  XVII  asrning  shartnomalarida  nafaqat 
shartnomaga  sodiqlik  to’g’risidagi  va’da,  balki  ratifikatsiya  tartibi  va 
muddati,  ayrim  hollarda  shartnomaning  harakat  muddati  va  boshqa 
qarorlar  ham  o’z  aksini  topgan  edi.  Muayyan  muddatida  shartnomaga 
qo’shilishning imkoniyatlari to’g’risida maxsus moddalar paydo bo’ldi. 
“Traktat  yoki  ittifoqqa  qo’shilishi  hoxishi  bo’lganning  barchasiga  1  yil 
beriladi”-  deb  qayd  etiladi,  1726  yil  6  avgustdagi  Yevropada  tinchlikni  saqlash 
to’g’risidagi rus-avstriya shartnomasida. 
O’rta  asrlarda  xalqaro  shartnomaga  qo’shimcha  shart  (ogovorka, 
clause) tan olinmas va undan foydalanilmas edi.  
Misol  uchun,  1356  yili  Venetsiya  va  Tripolitaniya  shartnomasida  qo’shimcha 
shart (ogovorka, clause) ishlatilmaslik to’g’risida kelishib olingan.
  
Ayrim  hollarda  shartnomada  uchinchi  davlat  bilan  avvalgi 
shartnomaviy  majburiyatiga  qarama-qarshi  bo’lmagan  maxsus  moddalar 
kiritilgan.  Misol  uchun,  Rossiya  va  Avstriya  o’rtasidagi  1697  yildagi 
ittifoqchilik shartnomasida, Avstriyaning Polsha bilan Rossiyaning Polsha 
bilan  ittifoqchilik  shartnomasiga  hech  qanday  zarar  yetkazmaslik 
to’g’risida ko’rsatib o’tildi. 
Mazkur davrda ham, qadimgi davrga o’xshab xalqaro shartnomalarga 
qo’llaniladigan  yagona  til  bo’lmagan.  Ammo,  ko’p  tomonlama  va  ikki 
tomonlama  shartnomalarda  ko’proq  tarqalgan  til,  bu  lotin  tili  bo’lgan. 
Unda  1648  yilgi  Vestfal  shartnomasi  tuzilgan.  Ikki  tomonlama 
shartnomalar o’sha  davrdagi kuchli davlatlar tilida: ispan, nemis, fransuz, 
rus tillarida tuzilgan, ammo har doim ham ikki tilda bo’lmagan.  
Shartnoma  shaklining  majburiyat  rekvizitlaridan  biri  imzo  va  muhr 
bo’lgan.  Iroq,  qasamyod  ham  ko’p  vaqtgacha  xalqaro  shartnomalarni 
tuzishning  zaruriy  sharti  bo’lib  qolgan.  Qasamyod  oxirgi  marta  Fransiya 
va  Shvetsariya  o’rtasidagi  1777  yilgi  ittifoqchilik  shartnomasini  tuzish 
                                                 
1
 Талалаев, А. Н. Право международных договоров. Том1: Общие вопросы / Отв. редактор Л. Н.  Шестаков. М.: 
Издательство «Зерцало», 2009.-С.16 

21 
 
paytida  qo’llanilgan.  G’arbiy  yevropada  shartnomalarga  rioya  qilishning 
kafolatini  Rim  papalari  maxsus  bullalarni  chiqarish  orqali  ta’minlagan. 
G’arbda  xalqaro  shartnoma  bajarilishining  kafolati  sifatida  garovga  olish 
instituti  ayniqsa,  keng  tarqalgan.  Garovga,  qadimgi  davrdagidek,  eng 
muhim  bo’lgan  shaxslar,  shaharlarning  mashhur  kishilari,  shaxzodalar 
olingan.  Oxirgi  marta  1748  yilgi  Angliya  va  Fransiya  o’rtasidagi  Aaxen 
tinchlik  shartnomasida  qo’llanilgan.  Keyinchalik,  garovdagilar  o’rniga 
qimmatbaho boyliklar va hatto hududlarni qo’yganlar.  
O’sha davrdagi xalqaro shartnomalarning ta’minlashning o’ziga xos 
ko’rinishi,  shartnomani  saqlovchilar  (hozirgi  til  bilan  aytganda 
“depozitariy”)  instituti  edi.  Qirollar  yoki  imperatorning  vassallari  -  yirik 
feodallar, shartnomalarni o’zlarining senyorlari tomonidan aniq bajarilishi 
uchun  kafil  bo’lar  edilar.  Agar  qirol  shartnomani  buzsa,  saqlovchilar 
o’zining  vassallik  majburiyatlaridan  ozod  bo’lar  edilar  va  hattoki,  qurol 
kuchi  bilan  shartnomani  rioya  qilishga  majburlashi  mumkin  bo’lgan. 
Saqlovchilar instituti XV-XVI asrlardagi shartnomalarda ko’p uchraydi.  
Shartnomalar  muddatli  va  muddatsiz  tuzilar  edi.  Muddatsiz 
shartnomalarga odatda tinchlik shartnomalari kirar edi. Ular abadiy tuzilar 
edi,  misol  uchun  Rusda  shartnomalarning  muddatsiz  ekanligini  ko’rsatish 
uchun  “xali  quyosh  nur  sochar  va  butun  dunyo  yashar  ekan”,  kabi  
iboralardan foydalanilgan.
 
 
Ilk  o’rta  asrlarda  shartnomalarning  muddati,  bu  shartnomalarni 
tuzgan  qirollar,  knyazlar,  feodallarning  hayoti  davri  bilan  belgilanar  edi. 
Bunday  amaliyot  Rusda  XVI  asrgacha  saqlanib  qolgan.  Keyinchalik 
ularning  muddati  aniq  belgilab  qo’yilar  edi,  ya’ni  –  3,  5,  25  va  50  yil.  U 
ayrim hollarda nomuayyan muddatga cho’zilar edi
1
.
 
 
Xalqaro  shartnomaning  kuchga  kirishi  uchun,  uni  hukmdor 
tomonidan  ratifikatsiya  qilish  lozim  edi.  Ammo,  ayrim  hollarda, 
shartnomani kuchga kirishi tez amalga oshishi lozim bo’lgan hollarda esa, 
u ratifikatsiya qilingunga qadar ham kuchga kirishi mumkin bo’lgan.  
Misol uchun, 1737 yil 9 yanvardagi Turkiyaga qarshi urushda o’zaro yordam 
to’g’risidagi Rus-Avstriya konvensiyasi shular jumlasidan edi
. 
Ratifikatsiya tantanali sharoitlarda amalga oshirilar edi. Rossiyada bu 
ruxoniy  shaxslar  va  boshqa  tomonning  elchilari  ishtirokida  amalga 
oshirilar edi.  
                                                 
1
 Талалаев, А. Н. Право международных договоров. Том1: Общие вопросы / Отв. редактор Л. Н. Шестаков. М.: 
Издательство «Зерцало», 2009.-С.19 

22 
 
O’rta 
asrlarda 
xalqaro 
shartnomalar 
deyarli 
muddati 
ko’rsatilmaganligi uchun kamdan kam bekor qilinar edi. Ular o’z kuchini 
boshqa  sabablarga  ko’ra  yo’qotar  edi.  Bu  davrdagi  shartnomalarda 
shartnomalarni  bajarish  muddati  aniq  bo’lmagan.  O’rta  asrlardagi  ayrim 
xalqaro shartnomalar hali ham kuchda
1
. 
O’rta asrlarda ko’proq siyosiy (tinchlik to’g’risida, ittifoq to’g’risida, 
do’stlik va boshqa shu kabilar to’g’risida ) va savdo shartnomalari (bunday 
shartnomalar ko’payib borar edi) tuzilar edi. O’z mazmuniga ko’ra bunday 
shartnomalar tinchlik paytiga mo’ljallangan edi.  
 Shu  bilan  bir  qatorda,  o’rta  asrlarda  qurolli  mojarolarda  jabr 
ko’rganlarga  yordam  ko’rsatish  bo’yicha  qo’mondonlar  o’rtasida  jabr 
ko’rganlar  bilan  muomalada  bo’lish  to’g’risida  kelishuvlar  tuzila 
boshlandi.  1393  yili  Shvetsariya  kantonlari  o’rtasida  tuzilgan  Sempax 
kelishuvida ayollar va yaradorlarga xurmat ko’rsatilishiga kelishib olingan. 
Shuning  uchun  ham  mazkur  shartnoma  “Ayollarga  xat”  deb  nom  oldi. 
Unda  ayollarning  urushda  qatnashmasligi,  shuningdek  yaradorlarning 
daxlsizligi,  ularning  shaxsi  va  mulkiga  hurmat  qilish  mustahkamlab 
qo’yilgan.  Keyinchalik,  ya’ni  1581-1864  yillar  davrida  290  atrofida 
kelishuvlar tuzildi. 
1785  yilda  Buyuk  Fridrix  va  Benjamin  Franklin  o’rtasida  tuzilgan 
“Do’stlik  va  tinchlik  to’g’risidagi  shartnoma”  o’ziga  xos  namuna  bo’lib, 
unda  quyidagi  ibora  birinchi  bo’lib  ishlatila  boshlandi,  “Agar  mojaro 
chiqib  qolsa,  qamal  qilishdan  o’zlarini  tiyishga;  individlarni  himoya 
qilishga;  ma’lum  bir  vaqt  ichida  dushman  tomonning  fuqaro  shaxslariga 
mamlakatdan  chiqib  ketishga  imkoniyat  yaratib  berishga;  xarbiy  asirlarni 
boqish va ularni o’z soldatlari kabi darajada qarashga; ishonchli shaxslarga 
harbiy  asirlarni  ko’rishga  va  ularning  ahvollarini  yengillashtirishga, 
ma’naviy  qo’llab  quvvatlashga  ruxsat  berishga  ikki  kelishuvchi  tomonlar 
butun dunyo oldida majburiyat oladilar”
 2
. 
O’rta  asrlarda  tinchlik  va  savdo  shartnomalarini  bekor  qilishning 
asosiy sabablari urushlar hisoblangan, urushlar o’rta asrlarda tez-tez bo’lib 
turar va shartnomalar esa, asosan ikki tomonlama edi. Urush urushayotgan 
tomonlar  o’rtasidagi  harakatda  bo’lgan  barcha  shartnomalarni  bekor  qilar 
edi.  Bunday  tamoyil  keyinchalik  harbiy  diffedatsiya  degan  nom  oldi. 
Xalqaro  shartnomani  bekor  qilish  turli  aks  etar  edi.  Kiev  Rusida 
                                                 
1
 Талалаев, А. Н. Право международных договоров. Том 1: Общие вопросы / Отв. редактор Л. Н. Шестаков. М.: 
Издательство « Зерцало», 2009.-С.14 
2
 Становление Международного гуманитарного права. 
 
http://edu.tomsk.ru/teacher_help/mir/dop_mat/History%20of%20IHL.htm
. 

23 
 
shartnomalar  “xoch  yorlig’i”  shaklida  tuzilar  edi,  elchining  “xoch 
yorlig’i”ni  yerga  tashlasa  va  ketsa,  xalqaro  shartnoma  bekor  qilingan 
hisoblanar  edi.  Keyinchalik  esa,  xorijiy  davlatga  shartnomani  bekor 
qilinganligi  to’g’risida  bildirilar  edi.  Urushni  e’lon  qilish  to’g’risidagi 
deklaratsiya ham shunday kuchga ega edi.  
O’rta  asrlarda  xalqaro  huquq  o’z  taraqqiyotining  navbatdagi 
bosqichiga  ko’tarilgan.  O’rta  asrlar  xalqaro  shartnomalar  huquqining 
o’ziga xos jihatlari quyidagilardan iborat: 
 
birinchidan, 
xalqaro  huquq  va  uning  ta’limotlariga  dinning  ta’siri  katta  bo’lgan, 
xristianlik 
keng 
tarqalgan 
davlatlarda 
din 
davlatlararo 
munosabatlarda  etakchi  mavqega  ega  bo’lgan,  musulmon  xalqaro 
huquqi paydo bo’lgan; 
 
ikkinchidan, 
xalqaro shartnomalar huquqi rivojiga diniy-harbiy ittifoqlar sezilarli 
ta’sir ko’rsatgan; 
 
uchinchidan, 
xalqaro  savdo  va  iqtisodiy  munosabatlarning  rivojlanishi  ta’siri 
ostida  xalqaro  dengiz  huquqi  sohasi  kabi,  xalqaro  huquqning  yangi 
institutlari  va  sohalari  bilan  bir  qatorda  sohaviy  xalqaro 
shartnomalar rivojlangan; 
 
1.3.
 
Xalqaro shartnomalar huquqining shakllanishi va rivojlanish 
tendensiyalari 
 
XIX  asr  xalqaro  huquqning  boshqa  sohalari  kabi,  davlatlararo 
xalqaro shartnomaviy huquq sohasi ham tez rivojlana boshladi. Bu davrga 
kelib, xalqaro huquqning xalqaro gumanitar huquq, kabi turli sohalarining 
shakllanishi  va  rivojlanishi  o’z  navbatida,  xalqaro  shartnomalar  huquqini 
ham  shakllanishiga  asos  soldi.  Chunki,  endi  turli  yo’nalishlardan 
davlatlararo  munosabatlar  asosan  xalqaro  shartnomalarga  asoslana 
boshladi. Shu bilan birga, xalqaro shartnomalarning muayyan shakllari va 
talablari ham bir xillasha boshladi.  
XIX  asrning  birinchi  yarmiga  kelib,  ilk  bora  ko’p  tomonlama 
shartnomalar  tuzish  zarurati  yuzaga  kelgan.  Konvensiya  va  deklaratsiya 
shaklidagi xalqaro shartnomalar ko’plab tuzila boshladi. 
1815  yilda  Yevropaning  to’qqiz  davlati  tomonidan  diplomatik 
martabalar  to’g’risida  Vena  Reglamenti  qabul  qilingan.  Xalqaro  transport 
va  aloqa  vositalari  faoliyatini  huquqiy  tartibga  solish  muammosi  qat’iy 
yechimini  kutgan.  1856  yilda  Parij  deklaratsiyasiga  muvofiq,  savdo 

24 
 
kemalarining  urush  davrida  harakatlanish  rejimi  belgilangan.  Savdo 
kemalarining  xalqaro  daryolar  -  Yevropadagi  Reyn,  Dunay,  Elba, 
Amerikadagi  Missisipi  va  Muqaddas  Lavrentiy,  Afrikadagi  Kongo  va 
Niger daryolari bo’ylab erkin harakatlanish rejimi shakllangan. 
1874  yilda  Butun  Jahon  Pochta  Ittifoqini  ta’sis  etish  to’g’risidagi 
aktning  imzolanishi  unga  a’zo  davlatlar  hududidan  xat  va  jo’natmalarni 
erkin  tranzit  qilish  tartibi  o’rnatilishiga  asos  bo’lgan.  1875  yilda  esa 
Telegraf  ittifoqi  to’g’risidagi  Konvensiya  qabul  qilingan.  1890  yili  Temir 
yo’l  bo’yicha  ko’p  tomonlama  konvensiya  imzolandi,  chunki  xalqaro 
iqtisodiy  aloqalarning  rivoji  ushbu  sohada  huquqiy  tartibga  solishni 
faollashtirishni taqozo etgan. 
XX  asr  boshida  kishilik  jamiyati  amalda  siyosat,  ayniqsa  xalqaro 
siyosatni istisno etganda, barcha sohalarda yuqori darajadagi taraqqiyotga 
erishgan.  Shu  bilan  birga,  jamiyat  hayotini  baynalmilallashtirishni  taqozo 
etgan.  Natijada  xalqaro  munosabatlarni  boshqarish  mexanizmiga  tub 
o’zgarishlar  kiritishni  talab  qiluvchi  keng  miqyosdagi  jamoatchilik 
harakatlari  yuzaga  kelgan.  Ular  1919  yilda  Birinchi  jahon  urushining 
g’olib  davlatlari  Millatlar  Ligasini  tuzish  va  uning  Statutini  tasdiqlash 
yuzasidan  qaror  qabul  qilishda  muayyan  o’rin  tutganlar.  Shu  tariqa 
davlatlar  o’rtasida  tinchlik  va  hamkorlikni  ta’minlashga  qaratilgan 
dastlabki umumiy siyosiy tashkilot ta’sis etilgan. 
Statutda  «adolat  hukmronligini  o’rnatish  va  birlashgan  xalqlarning 
o’zaro  munosabatlari  bo’yicha  shartnomalarda  yuklangan  barcha 
majburiyatlarga  vijdonan  amal  qilish»  vazifasi  qo’yilgan.  Mustamlaka 
xalqlar  va  mamlakatlar  xalqaro  huquq  ta’siri  doirasidan  tashqarida  edi. 
Statutga  muvofiq,  1922  yili  birinchi  doimiy  Xalqaro  sud  —  Xalqaro  odil
 
sudlovning doimiy
 
palatasi ta’sis etilgan. 
Millatlar  Ligasi  Statutining  asosiy  kamchiliklaridan  biri  u,  hatto 
jahon  urushidan  so’ng  ham,  xalqaro  munosabatlarda  kuch  qo’llashni 
g’ayriqonuniy  deb  hisoblamagan.  Aksincha,  Statut  mustamlakachilik 
siyosatini amalda qonuniylashtirgan. 
1928  yilda  Milliy  siyosat  quroli  sifatida  urushdan  voz  kechish 
to’g’risidagi  Parij  pakti  (Brian-Kellog  pakti)  imzolanishi  hozirgi  zamon 
xalqaro  huquqi  tomon  qo’yilgan  muhim  qadam  bo’lgan.  Mazkur  hujjatga 
ko’ra urushga faqat baynalmilal siyosat quroli sifatida, ya’ni davlatlarning 
umumiy 
manfaatlari 
uchungina 
yo’l 
qo’yilgan, 
barcha 
kelishmovchiliklarni  tartibga  solish  esa  faqat  tinch  vositalar  bilan  amalga 
oshirilmog’i lozim bo’lgan. 

25 
 
1945  yilning  iyunida  San-Fransiskoda  Birlashgan  Millatlar 
Konferensiyasi hozirgi zamon xalqaro huquqiga asos solgan muhim hujjat 
— BMT Ustavini qabul qilgan. 
Ijtimoiy  jihatdan  BMT  Ustavi  umuminsoniy  manfaatlarni  hamda 
davlatlarning 
hamjihatlikdagi 
sa’y-harakatlari  bilan  tinchlik  va 
farovonlikni  ta’minlash  mumkinligiga  ishonchni  o’zida  mujassam  etgan. 
Siyosiy  jihatdan  hamkorlik  prinsipi  xalqaro  huquqning  negiziga  aylandi. 
Ustav  klassik  xalqaro  huquqqa  xos  bo’lgan  mustamlakachilik  siyosatini 
qonuniylashtirishga barham berdi.  
 
Bularning  barchasi  xalqaro  huquqda  yangi  institut  -  imperativ 
normalarning  paydo  bo’lishi  uchun  muayyan  darajada  xizmat  qildi. 
Xalqaro huquqning imperativ normalari shunday normalarki, ular xalqaro 
hamjamiyat  tomonidan  yaratiladi  va  davlatlar,  hatto  o’zaro  kelishuv 
bo’yicha ham, bunday normalardan chekina olmaydi. 
XX asrga kelib, xalqaro huquqning turli sohalari, xalqaro gumanitar 
huquq,  xalqaro  tashkilotlar  huquqi,  xalqaro  dengiz  huquqi,  xalqaro  xavo 
huquqi,  xalqaro  kosmik  huquq  kabi  xalqaro  huquqning  turli  mustaqil 
sohalarining  paydo  bo’lishi  avvalombor,  ularning  shartnomaviy  bazasiga 
asoslanar  edi.  Endi,  davlatlararo  munosabatlarda  ikki  tomonlama  xalqaro 
shartnomalar  bilan  bir  qatorda,  ko’p  tomonlama  xalqaro  shartnomalarni 
ishlab  chiqish  va  qabul  qilish  orqali  davlatlarning  ko’p  tomonlama 
shartnomaviy majburiyatlariga e’tibor kuchaya bordi. Ikkinchidan, xalqaro 
shartnomalarning  shakli  va  tuzilishi  bilan  bir  qatorda,  ularning  yuridik 
kuchiga  alohida  e’tibor  qaratila  boshlandi.  Bu  avvalombor,  ko’p 
tomonlama  xalqaro  shartnomalarda  ayniqsa,  ahamiyat  kasb  eta  boshladi. 
Uchinchidan,  diplomatik  konferensiyalar  orqali  ishlab  chiqilgan  va  qabul 
qilingan  xalqaro  shartnomalarga  alohida  ahamiyat  qaratila  boshlandi. 
To’rtinchidan,  xalqaro  shartnomalarni  ishlab  chiqish  va  qabul  qilishda 
xalqaro  tashkilotlarning  norma  ijodkorlik  faoliyatiga  alohida  e’tibor 
qaratila boshlandi. Beshinchidan, xalqaro shartnomalarning bajarilishining 
xalqaro  mexanizmlari  shakllandi  va  u  takomillashib  bormoqda. 
BMT  Ustavi  zamonaviy  xalqaro  huquqqa  xos  umumiy  maqsadlar 
va prinsiplarni belgilab bergan bo’lib, ular orasida pacta sund servanda, 
ya’ni  xalqaro  shartnomalardan  kelib  chiqadigan  majburiyatlarni 
vijdonan bajarish tamoyili xalqaro huquqning asosiy tamoyillaridan biri 
sifatida qayd etildi. 

26 
 
Oltinchidan,  boshqa  sohalar  kabi,  xalqaro  shartnomalar  huquqining  o’zi 
kodifikatsiyalashdi.  
Demak,  xulosa  qilib  aytadigan  bo’lsak,  xalqaro  huquqning  alohida 
mustaqil  sohasi  bo’lib,  xalqaro  shartnomalarni  tuzish,  qo’llash  va  bekor 
qilish  tartiblariga  oid  munosabatlarni  tartibga  soladigan  xalqaro 
shartnomalar huquqi shakllandi.