Lutfiy sheʼriyati obrazlari reja: kirish asosiy qism

Ma’shuqa(yor)- ishqqa sabab bo’lgan , oshiq ko’nglini rom etgan go’zal yor, uning go’zalligi chiroyli tashbehlar bilan ifodalaniladi. Sharq she’riyatida noziklik go’zallikning muhim belgisi sanalgan.Asosan, g’azallarda ma’shuqa husni Layliga,Yusufga, Shiringa, Uzroga, gulga o’xshatiladi.
Oshiq- ishqqa mubtalo bo’lgan, o’zini unutgan kishi. U raqibga o’zining nafratini ochiq bayon etadi.G’azallardagi oshiqlik timsollari:Farhod, bulbul,Majnun,Vomiq.
Bilamizki, har bir ijod mahsuli buyuk namoyondalar orqali mahorat bilan yoritiladi.Shoir, yozuvchi aynan so’z vositasida voqealikning yorqin manzarasini yaratishga harakat qiladi.Obraz va timsollarni turli vaziyatlarda so’zlatadi. Ularning holat, ko’rinishlaridagi eng e’tiborli jihatlarini gavdalantiradi, ko’nglida kechayotgan o’y, xayolidagi manzaralarni ma’lum qiladi.

Lutfiyninig devonidan olingan baytlarda ham aynan yor va oshiq obrazlari va timsollar asosida aynan ko’rishimiz mumkin:

Adamdin emdi seningtek vujuda qayda kelur,

O’lar tirik seni ko’rsa,va le o’lik tirilur.

Lutfiy xalq orasidagi yahshi narsani maqtaganda «o’likni tiriltiradi» degan ta’biri asosida tazod yaratgan. Yordagi husn-qomad shu darajadaki, u o’likka jon bag’ishlaydi, uni ko’rgan tiriklar esa o’ladi. O’lish va tirilish, o’lik va tirik qarama-qarshi tushunchalardir.

Ammo bu hodisalarning birgina sababchisi – ma’shuqadir.

U ba’zan aniq predmet yoki hodisa tasvirida ishtirok etsa, ba’zan kishi holati va tasavvurlarining poetik ifodalashda yordam beradi.

Dunyo go’zaliga atalgan muhabbat qo’shiqlarini kuylashda ma’no va shakl birligi uchun kurashgan shoir o’z maqsadini yoritishda boshqa badiiy vositalar qatorida tazoddan ham foydalanadi.

Xorlik haddin oshurmang, chunki izzat yo’ldadur,
Otingiz na’linda bizni hoki roh aylab o’tung. (132)

Yuqoridagi misollarda «vafo»ga «jafo», «xorlik» va «izzat» qarama-qarshi qo’yilib, tazod usuli ishlatilgan. Xo’rlangan oshiq yorning jafolari haddan oshganligidan shikoyat qilib, suyukli yordan izzat va vafo qilishini so’raydi. Oddiy tazodda tushinilishi oson bo’lgan so’zlar baytning bir misrasida qarshilantirilgan.

Quyidagi baytda tazod san’ati orqali muhabbatdan so’z ochadi:

Hech yerda qarorim yo’q edi ko’yida turdim,

Jannatda muqim o’ldimu dildora yo’liqdim. (158)

Birinchi qarshilanuvchi tomon ikki so’zdan, ya’ni «qarorim yo’q so’zlaridan iborat bo’lsa, ikkinchi qarshilanuvchi tomon ham ikki so’zlidir, ya’ni «muqim o’ldim». Real hayotni ulug’lab shu dunyo go’zalini sevgan shoir bu g’azalida ham muhabbatni olqishlaydi.

Lutfiy lirikada faqat mahbubaning tashqi go’zalligini chizish bilan chegaralanib qolmay, uning ma’naviy tomonini, ichki dunyosini ochib berishga intiladi.
Bir nafasda o’lgay erdim furqatingning dardidin,
Vasl umididur menga o’lmakni dushvor aylagan.

Shoir lirikasida hayotdagi shodlik va go’zalliklardan bahramand bo’lish motivlaridan tashqari o’zi yashagan davrdagi yaramas odatlardan shikoyat qilish izlarini uchratamiz .Asarlardagi bunday motivlar ko’pincha yorning e’tiborsizligi,jafosi,vafosizligidan norozi bo’lish tarzida boradi.

Lutfiy lutf nomli stilistik vositaning ustasigina bo’lib qolmay,balki tazodning ham mislsiz ijodkori ekanligi ma’lum bo’ldi .
Mana bu misolga xalqning odati,ya’ni xushidan ketgan kishining yuziga suv sepib xushiga keltirish odati asos qilib olingan:

Ko’nglungiz etti ko’zi vah ne bo’ldi,tengri uchun,

Dudog’idin meni bir suv urub davo qilsa. (12)

Mashhur tarixchi Xondamir o’z zamonining malikul-kalomi,lutfkor shoir shoir haqida «Mavlono Lutfiy so’z lutfida yagonai davron edi» -deb yozgan edi.

Lutf nomidan o’ziga taxallus olgan shoir lirikasini ko’zdan kechirar ekanmiz,tazodning turli ko’rinishlariga duch kelamiz. Zeroki,Lutfiy lirikasining san’atkorlik siri-asrorini mukammal va to’la aniqlash jiddiy tadqiqotlar talab etadi.
Bilamizki, mumtoz adabiyot yetuk namoyondalari o’z asarlarida badiiy tasvir vositalarini mukammal darajada qo’llashi bilan e’tiborli.Shuning uchun Lutfiy ijodi ham serqirra bo’lib, chuqur mulohaza va tasnifni taqozo etadi.Aynan, badiiy tasvir vositalari orqali yor va oshiq, ma’shuqa tushunchalarini mahorat bilan ochib beradi.Zero, aynan obrazlar orqali haqiqiy ishq yoritiladi. Lutfiy ijodida ham badiiy tasvir vositalaridan mahorat bilan qo’llash orqali yor va uning vasliga yetishish uning azaliy va abadiy orzusi ekanligini bayon qiladi.

Diniy afsonalarda Iso Masihoning o’z nafasi bilan o’lganlarni tiriltirish, ularga jon bag’ishlash qobiliyatiga ega bo’lgan, deyiladi. She’riyatda sevimli yor va uning labini jonbaxshlik yuzasidan Iso Masihga o’xshatiladi. Yorning visoliga erishishni mubolag’ali tasvirlar ekan, Lutfiy ajoyib talmeh namunasini keltiradi:

Masihu Xizr edi ham birla jonbaxsh

Alar ul damdau bu damda sensan. (92)
Mangu yashar kim ki ko’rar sizni bir.
Vah ne Xizr chashmai hayvonisiz. (56)

Chashmi jom la’link o’rgay erdi Xizr agar

Ichkay erdi boda ulkim obihayvon tortadur. (48)

Xizr – afsonaga ko’ra «obi hayvon» tiriklik suvini izlab topgan va undan ichib, doimiy tirik yurgan payg’ambarning nomi. Xizr kishilarga doimiy yo’ldoshlik bilan mashhurdir. Yuqoridagi baytlarda yana shu payg’ambar obraziga nazar tashlagan.

Lutfiy ko’pincha yorning jamoli va sifatlarini traditsion yoki afsonaviy obrazlarga qarama-qarshi qo’yib, yangi obrazlar yaratadi, bu obrazlar an’anaviy yoki afsonaviy obrazlar ustidan «g’olib» chiqadi. Quyidagi baytda :

Yuzungdin lolarang eltib uyolib , shahrga kirmas,

Aning bo’ynin kishi bog’lab keltirmog’uncha sahrodin.(181).

Ma’shuqa yanog’i tufayli xijolatli lola sahrolarda sargardon. Shoir lola ma’shuqa yuzidan rang o’g’irlab olgan deb «da’vo» qilmoqchi va buni lolaning sahrodan shaharga bog’lab olib kelinishi bilan asoslamoqda. O’quvchi yaxshi biladiki, lola husn va rang o’g’risi emas.U tog’ va cho’llar giyohi. Shunga qaramay, ma’shuqa va lola ko’rkini kuchaytirish uchun shoirning topgan ajoyib isbotiga yurakdan tan beramiz.

Yuzingni k’orib gul xijl o’lg’oni jihatdin,

Gohi qizorur,gohi ishi handa dugulmu. (267)


Yorning tashqi portretini tasvirlashdagi mana bu kuchli mubolag’ali husni ta’lilga e’tibor bersak, shoir mahoratiga tahsinlar o’qiymiz.

Gul qamaringdin o’g’urlab oldi jamol aning uchun,

Shohi rabe’ oni tikan dorg’a o’g’ritek osar. (96)1

Shoirning yozishicha, gul yorning yuzidan jamol o’g’irlagan. Shuning uchun ham uni bahor podshosi tomonidan tomonidan qurilgan dorga (gul yog’ochlariga) oyoqlaridan osib qo’yilgan.

⁵
Eshikingdir baxtu davlat,xoki poying afsarim,
Topmadi Jamshedu Afridun bu qadru john. (99)

Ishora qilingan obrazlar Jamshid va Afridun qadimgi Eronning ulug’ va afsonaviy podshohlardandir.