M. A. Kamenskaya

1.9.8. Ekspert tizimlari
Intellektual tizimlarning eng mashhur va keng tarqalgan turi­ekspert tizimlari (es). Birinchi esni ishlab chiqish 1960-yillarda boshlangan.
Ekspert tizimi-bu eksportchi uchun ko'p vaqt talab qiladigan muammolarni hal­qilishda mutaxassis tomonidan qabul qilingan echimlarning sifati va samaradorligidan kam bo'lmagan natijalarga erishadigan dasturiy ta'minot to'plami yoki qurilmasi. Ba'zan EC­spert tizimlari ma'lum bir yuqori ixtisoslashgan sohada vakolatli (ba'zi muammolarni hal qila oladigan) inson-mashina tizimlari yoki mutaxassislarning ma'lum bir mavzu bo'yicha bilimlarini o'z ichiga olgan hisoblash tizimi sifatida muhokama­qilinadi.soha va bu sohada­ona ekspert echimlarini qabul qilishga qodir. Agar biz ekspert­tizimining faoliyatini inson asriga yordam beradigan hisoblash protsedurasi sifatida talqin­qilsak, u holda ekspert tizimini yaratish vazifalari sun'iy intellekt vazifalaridan farq qilmaydi, ya'ni.ekspert sis­mavzularini yaratish sun'iy intellektning rivojlanish bosqichidir. Biroq, ekspert tizimlarining paydo­радигмы поиска bo'lishi tobora samaraliroq va umumbashariy evris­tikni izlash Pa разработки способов представления неформали­radigmasidan mutaxassis-mutaxassisning rasmiy bilimlarini, u qaror qabul qilishda foydalanadigan metodlarni va norasmiy qoidalarni norasmiy ravishda taqdim etish usullarini ishlab chiqish paradigmasiga o'tishni­anglatadi. Ushbu paradigma asosida diagnostika va konsullik­tativ tizimlari ishlab chiqilgan.
Shunday qilib, zaklyu ekspert tizimlarining birinchi­xususiyati shundaki, ular o'z faoliyati sohasi dasturlashdan uzoq, badiiy­intellektga ega va umuman matematika va mantiqqa ega bo'lgan foydalanuvchilarga qaratilgan. Ekspert tizimi bunday foydalanuvchiga kundalik ishlarida yordam beradi. U bilan aloqa­, masalan, televizorni boshqarish kabi foydalanuvchi uchun odatiy bo'lishi kerak. Ikkinchidan, sobiq­Pert tizimlari mutaxassislar-mutaxassislar (masalan, shifokorlar yoki yuristlar)­bilimlarini bunday bilimga ega bo'lmaganlar tomonidan qabul qilish uchun mos shaklda o'z ichiga oladi. Uchinchidan, ekspert si­stemlari tushuntirish funktsiyalariga ega-boshqa hech qanday aqlli­tizimlarda, o'qituvchilardan tashqari, bunday­funktsiya mavjud emas. Bu shuni anglatadiki, ekspert tizimi nafaqat mashina va odam o'rtasidagi oddiy aloqa vositalarini, balki saqlangan bilimlarni kerakli tushuntirishlar bilan birga mutaxassisga etkazish vositalarini ham ta'minlaydi.­ком, но и средства доведения хранимых знаний до специалиста вместе с необходимыми пояснениями.
Р 77470 so'm 1.5. Ekspert tizimining tipik tuzilishi
Ekspert tizimining namunaviy tuzilishi to'rtta blokdan iborat­[46] (rasm. 1.5). Bu odatiy inson-mashina tizimi bo'lgani uchun, u интеллектуальный интерфейс, обеспечива­foydalanuvchi bilan tanish tilda dialogni ta'minlaydigan aqlli interfeysni o'z ichiga oladi. Aqlli interfeys vizualizatsiya vositalarini o'z ichiga olishi mumkin­, uning yordamida displey ekranida­cheksiz chizmalar, diagrammalar va boshqalar ijro etiladi.Pro foydalanuvchisi bilan aloqa­"savol —javob" rejimida­amalga oshiriladi va foydalanuvchi ham, tizim ham savollarga javob berishi mumkin. Bunday aloqa mantiqiy blokda joylashgan maxsus dialogni boshqarish sxemasi yordamida amalga oshiriladi. U foydalanuvchi replikalari, ma'lumotlar bazasi­ma'lumotlari va tizimning javob replikalari bilan barcha kerakli operatsiyalarni amalga oshiradi. Ekspert tizimlarining o'ziga xos komponenti tushuntirish blokidir. Agar ekspert tizimi bilan maslahatlashgandan so'ng olgan qarori uni qoniqtirmasa, foydalanuvchi ushbu blokga murojaat qiladi. Tushuntirish bloki foydalanuvchiga tizim asl so'rovdan echimga qanday o'tganligini aniq ko'rsatib beradi, shuningdek, ushbu echim nima uchun tavsiya etilganligi haqidagi savolga javob beradi, boshqasi emas. Va nihoyat, ekspert tizimi foydalanuvchiga yangi atamalarning ma'nosi haqidagi savollarga javob beradi. Buning uchun tizim­bilimlar bazasida saqlanadigan lopedik ma'lumotlarning entsikiga murojaat qiladi,­mantiqiy blok so'ralgan atama bo'yicha maqolani topadi va foydalanuvchiga uning matnini beradi.
Taqdim etilgan standart sxema asosida (rasm. 1.5­) ikki turdagi ekspert tizimlari mavjud: 1) bilimlarni taqdim etishga asoslangan tizimlar; 2) o'z bilimlarini avtomatik ravishda yaxshilaydigan va kengaytiradigan mashinani o'rganish tizimlari. Ekspert tizimlari va ma'lumotlarni qayta ishlash tizimlari va an'anaviy axborot tizimlari o'rtasidagi farq shundaki, ekspert tizimlari tayyor qidiruv algoritmi bilan tavsiflanmaydi, balki­ma'lumotlarning ramziy ko'rinishi va ramziy mantiqiy chiqishi bilan evristik qidiruvni ta'minlaydi. Axborotni ramziy taqdim etish va gik xulosa nuqtai nazaridan­ekspert tizimlariga axborot-mantiqiy tizimlar yaqinlashmoqda­. Ammo yana bir bor ta'kidlaymizki, biz ekspert tizimining muhim qo'shimcha xususiyati­uning talab bo'yicha­fikr yuritish yoki yo'qligini to'g'ridan-to'g'ri tushunarli shaklda tushuntirish qobiliyatidir­.
Amalda, ekspert tizimlari, birinchi navbatda," maslahatchi tizimlar " sifatida, mutaxassis tanlangan­echimning to'g'riligiga ishonch hosil qilmaydigan holatlarda qo'llaniladi. Biz tizim ma'lumotlar bazasi­(foydalanuvchi xotirasi bilan taqqoslaganda) mavzu haqida ancha chuqurroq va to'liqroq ma'lumotlarni o'z ichiga oladi. Ekspert tizimlarining yana bir turi­— "maslahat tizimlari". Ular operatsion rejimda ishlashga xizmat qiladi (masalan, baxtsiz hodisa yuz berganda), agar odam o'ylash va to'g'ri echimni tanlashga vaqt topmasa va stress holatiga xalaqit bersa. Bunday o'ta og'ir vaziyatda (­masalan, shoshilinch tibbiy yordam bo'limida) mutaxassis­Naya tizimi, odamdan farqli o'laroq, hech narsani unutmaydi, hamma­o'rgatadi va hech narsani chalkashtirmaydi. Agar uning bilimi u bilan juftlikda ishlaydigan mutaxassisdan ko'p bo'lmasa ham, u reaktsiyaning tezligi va aniqligida sezilarli ustunlikka ega.
Va nihoyat,­ekspert tizimlarining yana bir klassi klassik ekspert tizimlaridan, boshlang'ich foydalanuvchi yoki hatto ma'lum bir faoliyat sohasidagi o'rtacha mutaxassis uchun emas, balki mutaxassis-mutaxassisning o'zi uchun mo'ljallangan. Bu ilmiy­tadqiqotlarni avtomatlashtirish tizimlari uchun juda muhimdir. Ular­mutaxassisning shaxsiy bilimlari asosida­empirichdagi yashirin aloqalar va naqshlarni aniqlash uchun yig'iladi. Shunga­o'xshash situatsiyalar yangi dorivor birikmalarning ishlashi bilan bog'liq bo'lgan organik kimyo­bo'limida paydo bo'ladi. Ma'lumki,­materiya molekulasining kimyoviy tuzilishi va uning tirik organizmga ta'siri o'rtasidagi bog'liqlik mavjud. Zaklyuning an'anaviy yondashuvi kimyoviy­birikmalarni sintez­qilish, ularni eksperimental hayvonlarga singdirish, so'ngra odamlarda o'tkazilgan klinik sinovda sinovdan o'tkazish edi. Endi kimyoviy tuzilish va biologik faollik o'rtasidagi munosabatlar to'g'risida allaqachon ma'lum bo'lgan ma'lumotlar mutaxassis ishlaydigan ekspert tizimining bilim bazasiga kiritilgan (4.4 ga qarang).