М. А.Ҳамроев она тилидан маърузалар

5. Такрорий сўзлар бир ўзакнинг икки марта такрорланишидан ҳосил бўлган сўзлардир: 1) туб такрорий сўзлар: катта-катта, иккита-иккита, ўйнаб-ўйнаб, юра-юра;
2) ясама такрорий сўзлар: ёр-ёр (қўшиқ номи), яшик-яшик, қатор-қатор, билинар-билинмас, маржон-маржон (тер), шу-шу, ўша-ўша.
Такрорий сўзлар кўплик, давомийлик, такрор каби маъноларни билдиради: этак-этак гул, айта-айта чарчадим. Такрорий сўзларда айни бир сўзнинг такрор ҳолда қўлланиши натижасида грамматик маъно ифодаланади.
Маънони кучайтириш учун кетма-кет келтириладиган сўзлар такрорий сўзлар ҳисобланмайди: Ҳавони қара, ҳавони!


3-§. Грамматика. Морфология

Грамматика тил ҳақидаги фаннинг бир қисми бўлиб, морфология ва синтаксисдан иборатдир. Морфология сўзларнинг грамматик маъноларини ва шу маъноларни ифодаловчи грамматик шаклларни ўрганувчи бўлимдир. Синтаксисда сўз бирикмалари, гап ва унинг турлари ўрганилади.

Грамматика атамаси грекча грамматике сўзидан келиб чиққан бўлиб, "ўқиш ва ёзиш ҳақидаги билим" деган маънони билдиради. Морфология атамаси грекча морфе (шакл) ва логос (сўз, фан) сўзларидан пайдо бўлган.


4-§. Грамматик маънони ифодалаш воситалари

Сўзларнинг лексик ва грамматик маънолар ифодалаши ҳақида олдинги маърузаларда айтиб ўтилди. Луғавий маъно сўз ифодалаган моддий маъно бўлиб, бу маъно сўзнинг ўзаги ва асоси ёрдамида ифодаланаверади: уй - яшайдиган жой; икки – миқдор тушунчаси; кел – ҳаракат тушунчаси. Грамматик маъно эса қуйидаги воситалар ёрдамида ифодаланади:

1. Қўшимчалар ёрдамида: уйга, укамнинг, келдим, бораман.
2. Ёрдамчи сўзлар воситасида: қалам билан ёзди, сен учун олдим.
3. Сўз тартиби орқали: кенг кўча (бирикма) – Кўча кенг (гап).
4. Оҳанг ёрдамида: Дарс тугади (дарак гап). Дарс тугади? (сўроқ гап) Дарс тугади! (ундов гап)
5. Сўзларни жуфтлаш ва такрорлаш орқали: қозон-товоқ, баланд-баланд бинолар.
6. Урғу ёрдамида: гулла́р (от) – гу́ллар (феъл), йигитча́ (от) – йиги́тча (равиш), олма́ (от) – о́лма (феъл) – бунда сўз туркумлари ўзгаряпти.
Грамматик маъноларни ифодаловчи воситалар грамматик шакл деб юритилади.