M. Dáwletov, Sh. Allaniyazova, D. Seytqasımov, A. Dáwletova

99-shınıǵıw. Tekstti oqıp shıǵıń. Muhammed Ál Xorezmiy-diń 
ómiri hám dóretiwshiligi boyınsha túsinigińizdi aytıp beriń.
MUHAMMED ÁL XOREZMIY
Belgili filolog hám tariyxshı Ál Xorezmiy X ásir 
mádeniyatınıń kórnekli oraylarınan bolǵan Xorezmde tuwıl-
ǵan. Ol haqqında maǵlıwmatlar oǵada az bolıp, belgisiz 

---

77
sebepler menen óz watanınan shıǵıp ketedi de, kóp jıllar 
dawamında patsha Samaniy Nux II ibn Mansurdıń (976-
997) sarayında onıń sadıq wáziri al Utbiydiń járdemshisi 
sıpatında Nishapur qalasında uzaq jasap qalǵan. Onı pútkil 
dúnyaǵa málim etken mámleketti basqarıw ilim hám pán 
menen baylanıslı ekenligin dálilleytuǵın «Mafotix ul-ulum» 
(Ilimlerdiń giltleri) dep atalǵan shıǵarması. Bul miynettiń 
kórsetiwinshe Xorezmiy arab, parsı hám túrkiy tilleri menen 
bir qatarda grek tilin de bilgen.
Onıń 
tolıq 
ismi 
Ábu 
Abdulla 
Muhammed 
ibn-
Yusup ál Xorezmiy bolıp «Ilimniń giltleri» atlı miynetin 
976—991-jıllarda jazǵan. Kitap eki bólimnen ibarat bolıp, 
birinshi bólimi altı baptan ibarat. Bul baplarda ilimniń 
payda bolıwı haqqında túsinik, sózdi durıs sóylew tártipleri, 
grammatika, poeziya hám tariyx, mámleketti basqarıw usıl-
ları, ekinshi bólim toǵız baptan ibarat bolıp, arab hám 
arab bolmaǵan xalıqlar tariyxı, filosofiya, logika, medicina, 
arifmetika, geometriya, astronomiya, ximiya hám mexanika 
ilimleri haqqında pikir júritedi.
Arablar hátte Orta Aziyanıń danıshpan alımlarınıń 
miynetinen de kóbirek paydalandı. Bul jerler ózlerine ǵárezli 
bolǵanı ushın da kelesheginen úlken úmit kúttiretuǵın jas-
lardı ózleriniń oraylıq qalalarına alıp kete basladı. Usınday 
sebepler menen IX—X ásirdegi arab iliminiń juldızları esap-
lanǵan Muhammed Ál Xorezmiy, Ahmad Farǵaniy, Axmad 
Marwaziy, Ábu Nasır Farabiy, Ál Beruniy sıyaqlı oyshıllar 
Kún shıǵıs mádeniyatınıń úlken danıshpanları bolıp jetilisti.