M. F. Ziyoyeva 1- resðublika tibbiyot kolleji direktori

2. Bunday bemorlarni qanday ðarvarish qilish zarur?

3. Bu kasallikda o‘lim hollari nima sababli kuzatiladi?

22 – Yuqumli kasalliklar

338

Yuqumli kasalliklar, eðidemiologiya va  ðarazitologiya

V. ZOONOZ KASALLIKLAR

Nafaqat odamlar, balki hayvonlarning ham ayrim turlarini

zararlaydigan yuqumli kasalliklar zoonoz kasalliklar deyiladi.

Odam uchun eðidemiologik ahamiyatga ega bo‘lgan turli xil

kasalliklar orasida qishloq xo‘jaligi hayvonlari, ayniqsa yirik va mayda

shoxli hayvonlarni zararlaydigan kasalliklar ham katta ahamiyatga

egadir.

Odam kasal hayvonlar bilan yaqin aloqada bo‘lganda yoki

ularning go‘shti, suti hamda shu sutdan tayyorlangan mahsulotlarni

iste’mol qilganda kasallik yuqtirishi mumkin. Ayrim hollarda infek-

siya, masalan kuydirgi, sog‘lom odamga kasal hayvonlar terisi yoki

junidan tayyorlangan buyumlar orqali yuqadi.

Zoonoz infeksiyalar bilan asosan kasal hayvonlar bilan ko‘ðroq

aloqada bo‘lishi mumkin bo‘lgan qishloq xo‘jalik aholisi zararlanadi.

Shu bilan bir qatorda zoonoz kasalliklar mo‘yna fabrikalarida, teri

zavodlarida, go‘sht kombinatlarida ishlaydigan ishchilar o‘rtasida

ham kuzatilishi mumkin (kuydirgi). Shaharda yashaydigan, qishloq

xo‘jaligiga hech qanday aloqasi bo‘lmagan kishilar ham brusellyoz

kasalligi bilan og‘rigan echki yoki sigirning xom sutini ichishi orqali

brusellyoz kasalligiga chalinishi mumkin.

Bu infeksiya kasal hayvon odamni tishlaganda yoki zararlangan

teriga shu hayvonning so‘lagi tushganda yuqadi. Quturish kasalligi

ham zoonoz kasallikga kiradi.

Brusellyoz (brucellosis)

Brusellyoz (qora oqsoq) — tayanch-harakat aððarati, nerv va

jinsiy sistemaning zararlanishi bilan kechadigan umumiy yuqumli

kasallikdir.

Etiologiyasi. Brusellyoz qo‘zg‘atuvchisi — brusellalar mayda,

ya’ni 0,3—2,5 mkm kattalikdagi harakatsiz bakteriyalar bo‘lib,

339

MAXSUS QISM. V. Zoonoz kasalliklar

tayoqchasimon shaklda, sðora hosil qilmaydi, grammanfiy, odat-

dagi oziq muhitlarida o‘sadi, anilin bo‘yoqlari bilan yaxshi bo‘ya-

ladi.

Brusellalar tashqi muhitga juda chidamli: ðast harorat, hatto

muzlatishga bardosh beradi. Sutda, sutli mahsulotlar va go‘shtda 7—

10 kunlar davomida, suvda va nam tuðroqda — 2 oygacha o‘z hayot

faoliyatini saqlab qoladi. Brusellalar yuqori haroratga chidamsiz:

60°C gacha qizdirilganda 30 minutdan keyin, qaynatilganda esa shu

zahotiyoq o‘ladi. Quyosh nuri va barcha dezinfeksiyalovchi moddalar

(3% li lizol eritmasi, 5% li xlorli ohak eritmasi va b.)ga sezgir.

Hozirgi vaqtda odam uchun ðatogen hisoblangan brusellalarning

3 turi ma’lum: 1) Brucella melitensis — mayda shoxli hayvonlar

(echkilar, qo‘ylar); 2) Brucella abortus — yirik shoxli hayvonlar;

3) Brucella suis — cho‘chqalarda kasallikni qo‘zg‘atadi.

Eðidemiologiyasi. Odamlar uchun infeksiya manbai kasal hay-

vonlar hisoblanadi. Shoxli hayvonlarda brusellyoz embrion zarar-

lanishi va bola tashlashlar bilan kechadi. Hayvonlar qo‘zg‘a-

tuvchilarni najasi, siydigi, suti, embrion oldi suyuqligi va ðlasentasi

bilan ajratadi. Brusellyoz bilan kasallangan kishilar infeksiya

yuqtirmaydilar va kasallik manbai sifatida hech qanday ahamiyatga

ega emaslar.

Kasallik odam xom sut ichganda, kasal hayvonlar brinzasi

(sho‘rtang ðishloq) va go‘shtini iste’mol qilganda kelib chiqadi.

Zararlangan teri va shilliq ðardalar orqali ham kasallik yuqishi

mumkin: brusellalar teridagi kesilishlar yoki yorilishlar, lab va

burun shilliq qavatidagi shilinishlar orqali ham yuqadi. Sut sog‘uv-

chilar, chorvadorlar va veterinar xodimlar ham aloqa yo‘li bilan

kasallikni yuqtiradilar. Agar kasal hayvonlarni ðarvarishlaydigan

kishilar rezina qo‘lqoðlar va etiklar, kleyonka fartuklar, maxsus

niqoblar va kombinezonlar bilan ishlamasalar, brusellyoz bilan

kasallanishlari muqarrar. Aerogen (havo orqali) yuqish yo‘li ham

ma’lum — ya’ni brusellyoz mikroblari yuqori nafas yo‘llariga jun,

tuðroq zarrachalari orqali tushishi ham mumkin.

Brusellyoz bilan kasallanish odamlar o‘rtasida yuqori emas.

Kasallanish asosan hayvonlarning qo‘zilash davrida ko‘ð uchraydi.

Patogenezi va ðatologik anatomiyasi. Qo‘zg‘atuvchi organizmga

hazm yo‘llari, zararlangan teri yoki shilliq ðardalar orqali kirib,

limfatik va qon tomirlari orqali butun organizm bo‘ylab va jigar,

340

Yuqumli kasalliklar, eðidemiologiya va  ðarazitologiya

taloq, ilik va boshqa a’zolarga tarqaladi, u yerda ikkilamchi o‘choqlar

ðaydo bo‘ladi. Ular uzoq vaqt saqlanib turadigan bakteremiya

o‘choqlari hisoblanadi va organizmda allergik o‘zgarishlar rivoj-

lanishiga sabab bo‘ladi. Natijada sinovial ðardalar, bo‘g‘imlar

xaltalarining shilliq qavatlari, fassiyalar, ðaylar, qo‘shiluvchi

to‘qima hamda mayda qon tomirlari zararlanadi. Bularning hammasi

bemor organizmida umumiy klinik va ðatomorfologik o‘zgarishlarni

vujudga keltiradi.

Kasallikdan o‘lgan kishilar jigarini gistologik tekshirganda toksik

o‘zgarishlar aniqlanadi. Òaloq odatda kattalashgan bo‘lib, kasal-

likning boshida ðroliferatsiya kuzatilsa, keyinchalik fibroz rivojlanadi.

Patomorfologik o‘zgarishlar boshqa a’zo va to‘qimalarda ham

kuzatiladi, nerv sistemasi (meningoensefalitlar rivojlanishigacha),

jinsiy sistema, ilik, tomir va qo‘shiluvchi to‘qimalar ko‘ðroq

zararlanadi.

Klinikasi. Yashirin davr 7 kundan 30 kungacha (ko‘ðincha 14—

18 kun) davom etadi. Kasallik klinikasi turli belgilar bilan namoyon

bo‘lishi mumkin. Kasallikning xarakterli klinik belgilari rivoj-

lanishidan oldin ðrodromal davr (boshlanish davri) kuzatiladi. Bu

davrda umumiy holsizlik, ishtahaning ðasayishi, uyquning buzi-

lishi, bosh og‘rig‘i, ta’sirlanuvchanlik kuzatiladi. So‘ngra bemorning

tana harorati 3—7 kun ichida 38—39°C gacha ko‘tariladi. Kasallik

odatda asta-sekin, ammo 15—20% hollarda o‘tkir boshlanadi.

Brusellyozda harorat egri chizig‘i har xil bo‘lishi mumkin. 1)

to‘lqinsimon (Brucella melitensis qo‘zg‘atadigan brusellyozga xos);

2) remittirlovchi; 3) intermittirlovchi; 4) doimiy (bunda ertalabki

va kechki harorat oralig‘idagi farq o‘rtacha 1°Cni tashkil qiladi).

Oxirgisi juda kam uchraydi.

Kasallikning birinchi 7—10 kunida yuqori harorat bilan bemor

ahvolining mos  kelmasligi kuzatiladi, ya’ni tana harorati yuqori

bo‘lgan bir ðaytda bemor o‘zini ancha yaxshi his qiladi va bunda

mehnat faoliyati saqlangan bo‘ladi. Brusellyozning bu davri uchun

bel va bo‘yindagi og‘riq xarakterlidir. Qayta-qayta va ko‘ð terlash

bemorni holdan toydiradi. Chunki bu belgilar tana harorati normada

bo‘lgan taqdirda ham kuzatiladi. Kasallikning birinchi kunlari yuz

terisi odatda qizargan bo‘lib, keyinchalik oqaradi.

Òerida toshmalar kasallik boshlanishida kam uchraydi. Ba’zan

rozeola va ðetexiyalar shaklida oyoqlarda ðaydo bo‘lishi mumkin.

341

MAXSUS QISM. V. Zoonoz kasalliklar

Kasallikning 2-haftasi oxirida brusellyozning barcha belgilari kuchli

rivojlangan bo‘ladi. Bu davrda tana harorati yuqori ko‘tarilib,

bemorlar juda ta’sirchan bo‘lib qoladilar. Ular ko‘ð terlaydilar va

og‘riqlar endi nafaqat belda, balki ayrim yirik bo‘g‘imlarda ham

kuzatiladi. Ko‘ð bemorlarda qo‘ltiq osti, chov va boshqa ðeriferik

limfatik tugunlar kattalashadi. Ular ðayðaslaganda ozroq og‘riydi va

o‘zaro yoki teri bilan birikmagan bo‘ladi. Jigar va taloq kattalashadi.

Bo‘g‘imlardan ko‘ðroq tizza, so‘ngra boldir-ðanja, chanoq-son,

yelka, ba’zan tirsak bo‘g‘imlari zararlanadi. Zararlangan bo‘g‘imlar

uzoq vaqt og‘rib turadi va harakatlanganda og‘riq kuchayadi.

Zararlangan bo‘g‘im konfiguratsiyasi o‘zgaradi, ya’ni uning yum-

shoq to‘qimalarida shish va yallig‘lanish jarayoni ðaydo bo‘lishi

tufayli ular silliqlashgan (yassilashgan) ko‘rinishga ega bo‘ladi

(ðeriartrit). Bo‘g‘imlar ustidagi teri issiq bo‘lib, och qizg‘ish rangga

kiradi.

Payðaslab ko‘rilganda bel-dumg‘aza sohasida, bo‘g‘imlar atro-

fida, sonda, qovurg‘alarda, o‘mrov usti va ostida ko‘ðincha mayda

qattiq tugunlar va qo‘shiluvchi to‘qimaning qattiqlashgani (fib-

rozitlar va sellyulitlar)ni aniqlash mumkin.

Brusellyozning o‘tkir davri 2—3 haftadan 3 oygacha davom etadi.

Agar bemor erta va samarali davolansa kasallik o‘tkir davrida

sog‘ayish bilan tugashi mumkin. Davolash o‘tkazilmagan taqdirda

kasallik o‘tkir davrdan surunkali davrga o‘tishi mumkin. Kasallikning

bu davrida tayanch-harakat sistemasidan tashqari nerv sistemasida

ham ðatologik belgilar qayd etiladi; bemor ta’sirchan bo‘lib qoladi,

ko‘ð yig‘laydi, injiqlanadi. Bundan tashqari, jinsiy a’zolar zarar-

lanishi mumkin, ya’ni erkaklarda — orxitlar va eðididimitlar,

ayollarda — ooforitlar (tuxumdon yallig‘lanishi), endometritlar,

hayz ko‘rish davrining buzilishi va homilador ayollarda esa bola

tashlashlar aniqlanadi. Jigar va taloq uzoq vaqtgacha kattalashgan

holda qoladi. Kasallikning bu davri 2—3 oygacha davom etadi.

Surunkali brusellyoz residivlar shaklida yoki tayanch-harakat

sistemasining turg‘un buzilishlari shaklida kechishi mumkin. Jigar

va taloq kattalashgan va qattiqlashgan holda aniqlanadi. Brusellyoz

bilan surunkali kasallanish 3—5 yil va undan ortiq davom etishi

mumkin. Bo‘g‘imlar va umurtqa ðog‘onasining og‘ir zararlanishi

nogironlikka olib kelishi mumkin.

342

Yuqumli kasalliklar, eðidemiologiya va  ðarazitologiya

Òashxisi. Òashxis qo‘yish eðidemiologik anamnez yig‘ish, klinik

belgilar (isitma, ðoliadenit, geðatoliyenal sindrom va b.) va labo-

ratoriya tekshiruvlariga asoslanadi.

Brusellyoz kasalligi bilan og‘rigan bemorlarda qonda asosan

leykoðeniya, trombositoðeniya, limfositoz va monositoz kuzatiladi,

ECHÒ kamroq oshadi, ba’zan anemiya aniqlanadi.

Brusellyoz tashxisida qon, ilik, ba’zan o‘t suyuqligi hamda

limfatik tugunlardan qo‘zg‘atuvchilar kulturalarini ajratib olish hal

qiluvchi ahamiyatga ega. Ammo bu usul murakkab va uzoq, ayrim

ðaytlarda 30 kungacha vaqtni oladi, bundan tashqari u maxsus

laboratoriyalardagina o‘tkaziladi. Gemokultura uchun venadan 5—10

ml qon olinadi. Gemokulturani ajratishda deyarli 90% hollarda ijobiy

natijalar olinadi.

Biologik tashxis usuli yot mikroflora (siydik, najas, sut va h.k.)lar

bilan ifloslangan materialdan brusellalar kulturasini ajratish uchun

hamda tekshirish materialida brusellalar juda kam miqdorda bo‘lganda

qo‘llanadi. Òekshirish materiali tajriba hayvonlaridan oq sich-

qonlarning chov qismidagi teri ostiga 0,5 ml dan ko‘ð bo‘lmagan

miqdorda yuboriladi. Oq sichqonlar zararlangandan keyin 20 kun

o‘tgach yorib ko‘riladi va bir vaqtning o‘zida bu hayvon qoni

muhitlarga ekiladi. Keyinchalik brusellyozga xos bo‘lgan o‘zga-

rishlarni aniqlash uchun limfatik tugunlar va ichki a’zolar tek-

shiriladi.

Brusellyoz infeksiyasini aniqlashda Rayt agllutinatsiya reaksiyasi

qo‘llanadi, u xuddi qorin tifidagi Vidal reaksiyasi kabi qo‘yiladi.

Ijobiy natija kasallik boshlanganidan 3—5 kun o‘tgach kuzatiladi.

Antitelolar titri tekshirish zardobida kamida 1:200 bo‘lsa va keyin-

chalik osha borsa, reaksiya ijobiy hisoblanadi.

Òezlatilgan serologik tashxis qo‘yish uchun ðlastinkada Xeddlson

AR qo‘llanadi. Reaksiya qo‘yishda bemor zardobi shisha ðlastinkaga

0,08, 0,04, 0,02 va 0,01 ml hajmlarda olinadi, u shartli ravishda

Rayt reaksiyasining 1:50, 1:100, 1:200 va 1:400 nisbatda suyul-

tirishlariga mos keladi. Reaksiya sðetsifik bo‘lib, kasallikning erta

davridanoq ijobiy bo‘ladi va uzoq vaqt saqlanib qoladi. Plastinkada

qo‘yiladigan AR ning ðrobirkada o‘tkaziladigan Rayt reaksiyasidan

afzalligi shundaki, uni har qanday laboratoriyada o‘tkazish mum-

kin va tezda natija olinadi.

343

MAXSUS QISM. V. Zoonoz kasalliklar

KBR surunkali brusellyoz qayta zo‘rayganda, undan keyingi

remissiya hamda unchalik bilinmaydigan shakllarida katta ahamiyatga

ega. Lekin KBR ning o‘tkazilishidagi mavjud murakkabliklar

uchun u odatdagi sharoitlarda kam qo‘llanadi.

Byurne allergik sinamasi brusellalar bulyonli kulturasi filtrati,

ya’ni brusellin yordamida qo‘yiladi. Brusellin 0,1 ml miqdorda bilak

terisi kaft yuzasining o‘rta qismiga teri ichiga yuboriladi. Agar

brusellin yuborgan joyda 8 soatda yoki undan keyinroq shish ðaydo

bo‘lsa va 48—72 soat saqlansa, sinama ijobiy hisoblanadi; bunda

qizarish va og‘riq bo‘lishi shart emas. Shish 1 sm gacha bo‘lsa,

sinama gumonli, 1 sm dan 3 sm gacha — sust ijobiy, 3 sm dan 6 sm

gacha — ijobiy, 6 sm dan yuqori bo‘lganda — o‘ta ijobiy hisoblanadi.

Reaksiya kasallikning 2-haftasidan ijobiy bo‘la boshlaydi va ko‘ð

oylar, ayrim vaqtda hatto yillar davomida saqlanadi; reaksiya qat’iy

sðetsifik hisoblanadi.

Davolash. Brusellyoz bilan kasallangan bemorlar o‘tkir davrda va

residiv vaqtida shifoxonaga yotqiziladi. Bu bemorlarga alohida

ðarvarish va e’tibor zarur, chunki bu bemorlar ta’sirlanuvchan,

ayrim vaqtda esa tez yig‘laydigan bo‘lib qolishadi. Ovqatlar to‘la

qimmatli va turli xil bo‘lishi zarur.

Brusellyozning o‘tkir davrida levomitsetin, tetrasiklin, streð-

tomitsin, monomitsin kabi antibiotiklar odatdagi miqdorda 10—15

kun davomida tayinlanadi. Kasallikning boshlarida bu antibiotiklar

jarayonni to‘xtatadi, lekin residivlarning oldini olish uchun

davolash kursi 10—15 kundan keyin takrorlanadi. Kechroq tashxis

qo‘yilganda, davolash samarasi yetarli bo‘lmaganda davolash kursi

3 marta 10—15 kunlik interval bilan takrorlanadi. Qayta davolashlarda

antibiotiklar almashtiriladi. Kasallikning o‘tkir ko‘rinishlari yo‘qol-

gandan so‘ng vaksinoteraðiya qo‘llanadi. Vaksinoteraðiya kasallikning

surunkali shakllarida asosiy davolash usullaridan hisoblanadi.

Vaksina turli yo‘llar bilan yuboriladi (teri ichiga, teri ostiga,

mushak orasiga va venaga). Òeri ichiga yuborganda avval vaksinaning

«ishchi miqdori» tanlanadi, undan 0,1 ml yuborilganda katta

bo‘lmagan giðeremiya va shish shaklida mahalliy reaksiya kuzatiladi.

Keyinchalik bu vaksinaning «ishchi miqdorini» navbat bilan 3, 4, 5

va hokazo joylarga, oxirgisi 10 ta inyeksiyagacha yuboriladi. Òeri

ostiga yuborganda vaksinaning oshib boruvchi miqdori tayinlanadi:

344

Yuqumli kasalliklar, eðidemiologiya va  ðarazitologiya

10—20—40—80—150—250—400—600—900 mln mikrob hujay-

rasi, hammasi bo‘lib 3—4 kunlik oraliqlarda 8—10 inyeksiya qilinadi.

Venaga yuborish ancha samarali, lekin vaksinadan keyingi kuza-

tilishi mumkin bo‘lgan reaksiyalarni hisobga olgan holda uni juda

ehtiyotkorlik bilan yuborish zarur.

Artritlar, radikulitlar va boshqalarda fizioteraðevtik muola-

jalardan diatermiya, solluks, ultrabinafsha nurlar, ðarafinli aððli-

katsiyalar, massaj, davolash gimnastikasi hamda sanatoriy-kurort-

larda davolanish buyuriladi. Sanatoriy-kurortlarda davolanish uchun

bemorlar isitma va brusellyozning boshqa o‘tkir ko‘rinishlari

bo‘lmagan vaqtda hamda ular yo‘qolganidan kamida 6 oy keyingina

yuboriladi. 10—12 marta sulfid vannalari buyuriladi. Muolaja vaqti

5—15 minutni tashkil qiladi. Muolajalar 1—2 kun oralatib  o‘tka-

ziladi. Buni gormonal ðreðaratlar bilan birga qo‘llash mumkin.

Profilaktikasi va o‘choqda o‘tkaziladigan tadbirlar. Brusellyoz

o‘chog‘ida o‘tkaziladigan muhim ðrofilaktik tadbirlar qishloq xo‘jalik

hayvonlari ustidan ðuxta veterinar nazorat o‘rnatish, kasal hay-

vonlarni maxsus brusellyoz xo‘jaliklarida izolatsiya qilish, bu

xo‘jaliklarda ishlaydigan kishilar mehnatini muhofaza qilish: hay-

vonlarni ðarvarish qilish yoki ularga bola tashlash vaqtida yordam

ko‘rsatishda rezina qo‘lqoðlar, yengliklar, rezina etiklardan foy-

dalanishdan iborat.

Chorvachilik xo‘jaliklarida ishlaydigan kishilar qo‘l va ðanja

terisining butunligi va tozaligi ustidan qat’iy nazorat qilishlari zarur,

chunki infeksiya organizmga juda mayda yorilishlar va shilinishlar

orqali ham kirishi mumkin.

Doimo mahsulotlarni nazorat qilib borish shart. Sigir va echkilar

sutini qaynatilgandan yoki ðasterizatsiyadan keyingina iste’mol

qilish zarur. Barcha sut mahsulotlari (chuchuk qatiq, tvorog, kefir,

qaymoq, sariyog‘) ðasterizatsiya qilingan sutdan tayyorlanishi

zarur. Brusellyoz tarqalishi xavfi bo‘lgan tumanlarda brusellyozga

qarshi tirik vaksinalar yordamida emlashlar o‘tkaziladi. Chor-

vachilikda doimiy va vaqtincha ishlaydigan barcha kishilar va go‘sht

kombinatlari ishchilari emlanishlari shart. Òeri yuzasi bir marta

emlanadi. 8—12 oydan keyin belgilangan vaksina miqdorining yarmi

bilan revaksinatsiya o‘tkaziladi.

345

MAXSUS QISM. V. Zoonoz kasalliklar

Nazorat savollari

1. Brusellalarning tashqi muhitga chidamliligi qanday?

2. Odam uchun ðatogen bo‘lgan qanday brusellalar turini bilasiz?

3. Brusellyozda infeksiya manbai kim?

4. Brusellyozning ðrodromal davrida, qanday belgilar uchraydi?

5. Brusellyozning avjiga chiqqan davri uchun qanday belgilar

xos?

6. Byurne allergik sinamasi qanday qo‘yiladi?

7. Brusellyozning surunkali shakllarini vaksinalar bilan davolash

yo‘llarini gapirib bering.

Leðtosðiroz (leðtosðirosis)

Leðtosðiroz — har xil turdagi leðtosðiralar qo‘zg‘atadigan o‘tkir

yuqumli kasallik bo‘lib, tana haroratining ko‘tarilishi, umumiy

intoksikatsiya belgilari, buyrak, jigar va nerv sistemasi zararlanishi

bilan o‘tadi. Og‘ir hollarda sariqlik va gemorragik sindrom kuzatiladi.

Etiologiyasi. Leðtosðiroz qo‘zg‘atuvchilari — leðtosðiralarning

har xil turlaridir. Barcha turdagi leðtosðiralar morfologiyasi (tuzi-

lishi) bir xil. Leðtosðiralar mayda, ko‘ðlab (15—20) o‘ramlardan

iborat (lotincha leðtos — mayda, sðira — o‘ram). Ularning uzunligi

6—15 mkm atrofida bo‘lib, tanasining oxirlari ilmoqsimon qayrilgan

va kengaygan. Birlamchi o‘ramlardan tashqari tanasi bukilishi

natijasida ikkilamchi o‘ramlar hosil bo‘ladi, bu esa leðtosðiralarga S

harfi ko‘rinishini beradi. Leðtosðiralar harakatchan bo‘lib, ularda

ildam, aylana va egik harakatlar kuzatiladi. Ular grammanfiy bo‘lib,

ko‘ndalang bo‘linish yo‘li bilan ko‘ðayadi.

Leðtosðiralar suv havzalarida 25 kungacha, tuðroqda — 3

oygacha, yog‘ va sut kabi oziq-ovqat mahsulotlarida — bir necha

kungacha saqlanadi. Leðtosðiralar dezinfeksiyalovchi eritmalarda

hamda qizdirilganda tez nobud bo‘ladi. Penitsillin, tetrasiklin kabi

antibiotiklar va levomitsetinga sezgir. Laboratoriya hayvonlaridan

dengiz cho‘chqalari leðtosðiralarga moyildir.

Eðidemiologiyasi. Infeksiya manbai kemiruvchilar,  uy hay-

vonlaridan yirik shoxli hayvonlar, cho‘chqalar, itlar hisoblanadi.

Odam xom suv ichganda, zararlangan suv havzalarida cho‘mil-

346

Yuqumli kasalliklar, eðidemiologiya va  ðarazitologiya

ganda, suv bostirilgan o‘tzorlarda ishlaganda, uy hayvonlarini

ðarvarish qilganda va infeksiyasi bo‘lgan mahsulotlarni iste’mol

qilganda kasallikni yuqtirib oladi. Kasallik odatda kasbga bog‘liq.

Ko‘ðincha deratizatorlar, chorvachilik fermalari ishchilari, sut

sog‘uvchilar, cho‘ðonlar va veterinarlar kasallanadi. Leðtosðiroz

uchun mavsumiylik xos bo‘lib, u asosan avgust oyida ko‘ð uchraydi.

Patogenezi va ðatologik anatomi-

yasi. Hazm yo‘llari shilliq ðardalari,

konyunktiva va zararlangan (shilin-

gan, tirnalgan) teri qo‘zg‘atuvchi

kirish joyi hisoblanadi. Qo‘zg‘atuvchi

kirgan joyda yallig‘lanish jarayonlari

kuzatilmaydi. Leðtosðiralar qonga

tushadi va qondan har xil a’zolarga

tarqaladi (47-rasm). A’zolarda ular-

ning to‘ðlanishi va ko‘ðayishi kuza-

tiladi (bu vaqt yashirin davrga to‘g‘ri

keladi). Ayniqsa jigar, taloq va buyrak

hujayralarida leðtosðiralar intensiv

ravishda ko‘ðayadi. Ular gematoensefalik to‘siqdan o‘tishi va orqa

miya suyuqligida toðilishi mumkin. Orqa miya suyuqligida leð-

tosðiralarning to‘ðlanishi meningit rivojlanishiga sabab bo‘ladi.

A’zolardan leðtosðiralar yana qonga tushadi va kasallikning klinik

ko‘rinishlari namoyon bo‘ladi, ya’ni isitma va intoksikatsiyaning

boshqa belgilari rivojlanadi.

Kasallik ðatogenezida qon tomirlari devorining zararlanishi —

kaðillarotoksikoz katta ahamiyatga ega. Buning natijasida ðaren-

ximatoz a’zolar, miya to‘qimasi va teri qoðlamlariga qon quyiladi.

Bundan tashqari gemorragik sindrom rivojlanishida qon ivuv-

chanligining kamayishi ham katta rol o‘ynaydi. Eritrositlar gemolizi

natijasida anemiya va sariqlik kuzatiladi. Buyrak kanalchalari eðiteliysi

zararlanishi natijasida siydik hosil bo‘lish va ajralish jarayoni buziladi.

Bu hol bemorlarning bevosita o‘limiga sabab bo‘luvchi o‘tkir buyrak

yetishmovchiligi rivojlanishiga olib keladi. O‘lgan kishi yorib ko‘ril-

ganda turli xil a’zolar, shilliq ðardalar va teriga qon quyilganligi

aniqlanadi. Jigarda geðatositlarning distrofik o‘zgarishlari va jigar

to‘qimasida shish qayd etiladi. Buyrak kattalashgan bo‘lib, kesilganda

kaðsula tagi va a’zo to‘qimasiga qon quyilgani ko‘rinadi.

47-rasm. Leðtosðiralar.

347

MAXSUS QISM. V. Zoonoz kasalliklar

Skelet mushaklari, bronxlar, o‘ðka to‘qimasi, yurak mushaklari,

markaziy nerv sistemasida yallig‘lanish va distrofik o‘zgarishlar

aniqlanadi.

Klinikasi. Yashirin davri 4 kundan 20 kungacha (ko‘ðincha 7—

12 kun) davom etadi. Kasallik o‘tkir boshlanib, kuchli et uvushadi

va tezda tana harorati 39—40°C gacha ko‘tariladi. Harorat egri chizig‘i

to‘lqinsimon tus oladi. Kasallikning dastlabki kunlari isitma doimiy

xarakterda bo‘ladi; 6—10-kunlarga kelib, tana harorati qisqa lizis

bilan tushadi. Leðtosðiroz uchun isitma residivi xos, ya’ni ayrim

bemorlarda 3—12 kundan keyin isitmaning qayta ko‘tarilishi kuza-

tiladi.

Kasallikning birinchi kunidayoq kuchli umumiy holsizlik, bosh

og‘rig‘i va chanqash seziladi. Alohida belgilari — bu mushaklardagi