M. G. Safin, Y. S. Ruziyev, B. S. Aliqulov biologik faol va dorivor moddalar biotexnologiyasi

 
5-jadval 
Lizinni sanoat miqyosida ajratib olish uchun kerakli produsentni 
o‘stirish uchun zarur bo‘lgan ozuqa muhitining
tarkibi (% hisobida) 
№ 
Moddalarning nomi 
 % 
1 Qand lavlagisi chiqindisi (shakarning miqdori 
bo‘yicha) 
7-12 
2 Makkajo‘xori ekstrakti (quruq modda hisobida 50 %) 
1.2-1.5 
3 Ammoniy sulfat 
2.0 
4 Kaliy fosfat bir almashingan 
0.05 
5 Kaliy fosfat ikki almashingan 
0.05 
6 Bo‘r 
1.0 
7 Sintetik ko‘pik so’ndirgich 
0.1 
8 Suv 
Qolgan qism 
9 Muhit pH 
7.0-7.2 
Mikrobning o‘sishini ikkinchi bosqichi biomassani yig‘ilishini ke-
skin kamayishi va lizin aminokislotasining biosintezlanish tezligini 0,8-
1,0 g (l.soat) ga oshishi bilan tavsiflanadi. Oziqa muhiti juda ham kam-
bag‘allashadi, uning pH ko‘rsatkichi talay o‘zgarishlarga duch keladi. 
Biosintez jarayonini nazorati mikrob o‘stirilayotgan suyuqlikni optik 
zichligini (produsent hujayralarini miqdorini) aniqlash, substrat miqdo-
rini aniqlash yoki pH ko‘rsatchiklarining signaliga qarab hamda fer-
mentativ muhitdagi kislorod miqdorini aniqlash orqali amalga oshiriladi. 
Biosintez jarayonining oxirida reaksion muhitdagi lizinning miqdori 40 
g/l ga yetadi, muhitda qolgan substrat konsentratsiyasining miqdoriy 
ko‘rsatkichi esa 0,5-1,0 % dan oshmaydi. Yig‘ilayotgan lizinning miq-
dorini oshirish uchun karbon va azot manbayi kamayganda, ularni qo‘-
shimcha ravishda tizimga kiritib turilishi kerak bo‘ladi. Shu yo‘sinda 
vaqti-vaqti bilan qo‘shimcha ravishda karbon va azot manbalarini tizim-
ga kiritib turish orqali qo‘shimcha ravishda 10 % gacha so‘nggi mahsu-
lotni ajratib olishga erishish mumkin bo‘ladi. Qand lavlagisi oziqa mu-
hiti vazifasini bajargan sharoitda lizin aminokislotasini ajratib olishda, 
uning mikrob o‘stirilayotgan muhitdagi miqdorini 50 g/l gacha oshirish 

---

46 
mumkin bo‘ladi. Shakarning o‘zlashtirilishini iqtisodiy samaradorlik
koeffitsiyenti lizinga nisbatan sarhisob qilinganda 35 % ni tashkil qiladi. 
Atsetat muhitida lizinning biomassasi substratini toksikligi tufayli 
uni faqat tizimga sirka kislotani bo‘lib-bo‘lib vaqti-vaqti bilan kiritish 
orqali samaraga erishish mumkin bo‘ladi. O‘stiriladigan mikrob materi-
alini ajratib olishda bo‘lgani kabi sirka kislotaning suyuq fazadagi 
miqdori 2,0 % dan oshmasligi kerak. Muhitga juda kam miqdorda shakar 
kiritish, masalan 1,5 % gacha to‘yingingacha glyukoza kiritish, tizimda 
lizin hosil bo‘lishini 30-50 % ga oshiradi. Lizin hosil qilish nuqtai naz-
ardan atsetatni o‘zlashtirilishi bo‘yicha iqtisodiy samaradorlik koeffitsi-
yenti 27,0 % ga yetar ekan. Bunday reaksion muhitdan foydalanish pro-
dusent tomonidan o‘zlashtiriladigan biotinning miqdorini har bir litr mu-
hit suyuqligiga 1mkg ni tashkil qilar ekan, lekin bunda defisit aminok-
islotalarning ma’lum darajadagi mutanosibligini e’tiborga olgan holda 
ish yuritish lozim bo‘lar ekan. Masalan, Brevibacterium sp 22 L. shtam-
midan 6-Jadvaldagi tarkibga ega bo‘lgan ozuqa muhitdan foydalanil-
ganda, treoninning metioninga bo‘lgan nisbati 3:1, tiaminxloridning 
miqdori-0,04 mg/l, biotinning miqdori esa 0,05 mg/l bo‘lishi kerak. 
Bunda tizimga uzluksiz uzatilayotgan atsetat 1 mol/l sirka kislota va 
0,25 mol/l ammoniy atsetat holatida bo‘lishi hamda u shunday tezlikda 
uzatilishi kerakki, umumiy atsetat ionining konsentratsiyasi 1,5 % osh-
masin. Jarayonning kechishini 72-soatida lizinning konsentratsiyasi 34 
g/l ga yetadi. Lekin ancha yuqori mahsuldor shtammlardan foydalanish 
va biosintezni amalga oshirishni optimal sharoitlarini tanlab olish real 
sanoat ishlab chiqarishida aralashmadagi lizin miqdorini 50 g/l gacha 
oshirish imkonini beradi. Ko‘p lizinni sanoat miqyosida ishlab chiqar-
ishda foydalaniladigan produsentlari ureaza faolligiga ega bo‘lganligi 
sababli ularga oziqa manbayi sifatida siydikchilni kiritish ham mumkin 
bo‘ladi. Lekin bunda har bir shtamm uchun eksperimental yo‘l bilan 
lizinni eng ko‘p miqdorda hosil bo‘lishini inobatga olib ish yuritish 
kerak bo‘ladi. Biosintez jarayonini bosqichlarida uning kechishi uchun 
shtammlarning xiliga qarab azot va karbonning nisbiy konsentratsiya-
larida farqli jihatlar mavjudligi aniqlangan. Demak har xil shtammlar 
uchun har xil optimum nisbat bo‘lishi mumkin ekan. Masalan, Coryn. 
Glutamicum 95 uchun C:H nisbati =11:1 optimum hisoblanib, uni oshir-
ganda lizin hosil bo‘lishi oshsa, kamayganda lizinning o‘rniga alanin 
yig‘iladi. Fermentatsiya jarayonida aeratsiyaning yetarli darajada bo‘l-
masligi sut kislotaning hosil bo‘lishiga olib keladi. 

---

47 
6-jadval