M j o r a y e V, J. E s h o n q u L o V

1.5. FOLKLORSHUNOSLIK METODLARI
Qiyosiy - tipologik metod. Ma’lumki, qiyosiy folklorshunoslik 
an’anaviy komparatavistika (ya’ni qiyosiy adabiyotshunoslik)ning 
tarkibiy qismlaridan biridir. Bunday tadqiqot metodi asosida etnik 
kelib chiqishi, lisoniy mansubiyati, jo ‘g‘rofiy o‘rni va madaniy-iqti- 
sodiy an’analariga ko‘ra bir-biridan farqlanuvchi xalqlar folkloridagi 
mushtarak syujetlarning yuzaga kelish qonuniyatlari o‘rganiladi.

---

Turli xalqlar folklori o‘rtasidagi aloqalaming bir necha tiplari mav- 
jud bo‘lib, ularning har biri o‘ziga xos xususiyatlarga egaligi bilan 
xarakterlanadi. Shuning uchun ham folklor asarlarini ilmiy tadqiq 
etishning keng tarqalgan va samarali metodlaridan biri “qiyosiy- 
tipologik metod” hisoblanadi. “Qiyoslash” deganda muayyan folk­
lor janri, epik syujet, motiv yoki obrazni boshqa xalqlar og‘zaki 
badiiy ijodi materiallari bilan solishtirib, taqqoslab o‘rganish aso­
sida o ‘zaro o ‘xshash hamda farqli xususiyatlarni aniqlash nazarda 
tutiladi.
Fransuz olimi Arnold Van-Gennep “Din, odatlar va afsonalar” 
nomli besh jildlik asarining 1908-yilda chop ettirilgan 2-jildidagi et- 
nografiyaning tarixiy taraqqiyoti haqidagi maqolasida folklorshunos- 
likdagi tarixiy va qiyosiy metodlarni bir-biridan farqlanuvchi usullar 
sifatida baholagan. U tarixiy metod hodisalarni muayyan xronologik 
tartib asosida baholaydi hamda yozma materiallardan foydalangan 
holda hujjatlilikka tayanadi; qiyosiy metod esa zamoniy va makoniy 
jihatdan abstrakt holatda ish ko'radi hamda og'zaki manbalami ham 
jalb qiladi. Har ikkala holatda ham tadqiqot predmeti o‘zgarmasligi 
bu metodlar muvaffaqiyatli qo‘llanilishi mumkinligini ko‘rsatadi.
Jo‘g‘rofiy o‘miga ko‘ra bir-biridan olisda joylashgan va lisoniy 
manstibiyatiga ko‘ra turli xil tillar oilasiga kiradigan xalqlar folklori­
dagi poetik elementlar mushtarakligi tipologik o‘xshashlik namunasi 
hisoblanadi. X.M. va N.K.Chadviklar polineziyaliklaming madaniy 
qahramon haqidagi miflari, Sibirda yashovchi turkiy xalqlar ertak­
lari, antik, qadimgi gennan va kelt qahramonlik dostonlari, rus ham­
da janubiy slavyan eposi syujetini o‘zaro qiyoslab o'rganish asosida, 
tahlil etilgan matnlaming badiiy qurilmasida tipologik mushtarak- 
lik mavjudligini aniqlashgan. Ularning fikricha, turli xalqlar folk­
loridagi bunday tipologik mushtaraklik “adabiy an’ananing parallel 
rivoji” hamda “turmush tarzi va ijtimoiy-siyosiy shart-sharoitlaming 
o‘xshashligi” natijasida yuzaga keladi.
O'rta asr Yevropa eposi syujetini 
turkiy va mo‘g‘ul xalqlari 
folklori bilan qiyoslab o‘rgangan G.N.Potanin tipologik aloqalarni

---

tizim sifatida tahlil qilish muhim nazariy xulosalar chiqarishga asos 
bo'lishini qayd qilgan edi.
Genetik-kontakt aloqalar nazariyasi 
Slovak 
olimi D.Dyurishin to­
monidan ilgari surilgan bo‘lib, milliy adabiyotlardagi mushtaraklik 
badiiy tafakkurning tarixiy rivoji hamda adabiy an’analarning o‘zaro 
ta’siri doirasida tekshiriladi.
0
‘zaro adabiy ta’sir yoki adabiy aloqalarning syujet rivo- 
jini ta ’minlashdagi badiiy-estetik o‘rnini belgilash ham qiyo­
siy folklorshunoslikning muhim masalalaridan biri hisoblanadi. 
A.N.Veselovskiyning yozishicha, u yoki bu milliy folklordagi mush- 
tarak motivlar o‘z-o‘zidan yuzaga keladi. Ammo motivlar tizimidan 
tashkil topgan epik syujetlardagi o‘xshashlik adabiy o‘zaro ta’sir 
natijasida hosil bolishi ham mumkin11. Har qanday adabiy ta’sir va 
o ‘zaro aloqalar tarixan asoslangan ijtimoiy zaminga egadir. Ikki xalq 
folklorining o'zaro bir-biriga ta’siri muayyan ijtimoiy zaruratdan 
kelib chiqadigan estetik ehtiyojga bog‘liq bo‘ladi. Ana shu estetik 
qonuniyatlarga suyangan holda dunyo xalqlari folklori epik syujet- 
larining 0 ‘rta Osiyo turkiy xalqlari og‘zaki ijodiyotida ommalashish 
jarayonini tahlil qilish, obraz va motivlar epik tabiatida ro‘v bergan 
funksional-semantik o'zgarishlarni aniqlash mumkin.
A.N.Veselovskiy o'zining o‘zaro adabiy ta’sir haqidagi qarashla­
rini rivojlantira borib, adabiyotlararo ijodiy munosabatlaming o ‘ziga 
xos jihatlaridan biri - “qarshi oqim nazariyasi”ni ilgari surgan edi. 
Adabiy jarayonning muhim belgilaridan biri hisoblangan “o‘zaro 
ijodiy o ‘zlashtirish deganda qandaydir bo‘shliqda muayyan badiiy 
elementning paydo bo'lishini emas, balki ijodiy an’analarning “qar­
shi oqimi”ni, tafakkur usulining o ‘xshashligi va olamni fantastik 
idrok etish asosida tug‘ilgan obrazlar mushtarakligi nazarda tutiladi”.
Bu nazariyaning tub mohiyati (qolaversa, bu fikx komparatavist- 
larning asosiy nazariy xulosalaridan biri ham edi) jahondagi turli- 
tuman xalqlar folkloridagi syujetlar genetik jihatdan yagona epik 
o'zakka borib taqalishini asoslashdan iborat edi. Demak, turli xalq-