M j o r a y e V, J. E s h o n q u L o V
FOLKLORNING 0 ‘RGANILISH TARIXI
Download 5.86 Mb. Pdf ko'rish
|
folklorshunoslikka kirish.jorayev.m.
|
1.3. FOLKLORNING 0 ‘RGANILISH TARIXI
0 ‘zbek folklori asarlarining to ‘planishi va yozib olinishi tarixi haqida so‘z yuritganda, X asrda yashab ijod qilgan mashhur muarrix Abu Bakr ibn Ja’far Narshaxiyning “Buxoro tarixi” asarida shahar va qishloq nomlari, tarixiy obidalar hamda o ‘tmishda bo‘lib o ‘tgan voqea-hodisalar haqidagi xalq rivoyatlari, afsonalari keltirilganligi, XI asrning buyuk olimi Mahmud Koshg‘ariy turkiy qavmlar diyo- rini kezib, maqol, matal, qo‘shiq, rivoyat va afsona singari folklor janrlariga oid boy materiallarni yozib olib, “Devonu lug‘otit turk” asariga kiritganligini eslash kerak boiadi. Shuningdek, maqol va matallarni yozib olib, ularning xususiyatlarini o ‘rgangan Mahmud Zamaxshariy, qadimgi xorazmliklarning mif, afsona, rivoyat va hikoyatlarini “Qissasi Rabg‘uziy”ga jamlagan Nosiruddin Burhonud- din Rabg‘uziy, o ‘zbek xalq she’riyatining janrlar tarkibi xususida fikr yuritgan Alisher Navoiy, ulug‘ o ‘zbek shoiri to ‘g ‘risidagi xalq rivoyatlarini naql qilgan tarixnavis Xondamir, musiqa folklorining turli xil janriy rang-barangligiga doir materiallarni yozib qoldirgan Darvesh Ali Changiy, o ‘zbek xalqining urf-odatlari, marosimlari, maqol va hikmatli so‘zlari, rivoyatlari haqida qiziqarli faktlarni keltirgan Zahiriddin Muhammad Bobur, o ‘zi tuzgan lug'atda xalq qo\shiqlaridan misollar keltirgan Shayx Sulaymon Buxoriy-o‘zbek l'olKft)ri asarlarining ilk to ‘plovchilari edilar. Ma’lumki, Mafimud ibnu-l-Husayn ibn Muhamma lug‘otit turk” asarini yozishga kirishgan ^ ^ p H 0 7 ^ - y il^ ^ m ) 'a s ig a yetkazgan, Bu asami yozishdan a w a l u uzoq yillar mobaynida tur- kiy qabilalar istiqomat qiladigan barcha viloyatlarni kezib chiqqan va boy lingvistik, folkloristik va etnografik materiallarni to ‘plagan. Bu haqda uning o‘zi shunday yozadi: “Men turklar, turkmanlar, o ‘g ‘uzlar, chigillar, yag‘molar, qirg'izlarning shaharlarini, qishloq va yaylovlarini ko‘p yillar kezib chiqdim, lug‘atlarini lo'pladim, turli xil so‘z xususiyatlarini o‘rganib, aniqlab chiqdim. Men bu ishlarni til bilmaganim uchun emas, balki bu tillardagi har bir kichik farqlami ham aniqlash uchun qildim. B o‘lmasa, men tilda ularning eng yetuk- laridan, eng katta mutaxassislaridan, xushfahmlaridan, eski qabi- Ialaridan, jang ishlarida usta nayzadorlaridan edim. Ularga shuncha diqqat qildimki, turklar, turkmanlar, o ‘g ‘uzlar, chigillar, yag‘molar va qirg'iz qabilalarining tillari butunlay dilimga jo bo‘ldi. Ulami har tomonlama puxta bir asosda tartibga soldim” .3 Keng koMamli to ‘plovchilik faoliyati olib borgan Mahmud K oshg‘ariy o ‘zining ana shu safarlari chog‘ida faqat Iug‘at uchun lisoniy materiallar to ‘plash bilangina kifoyalanib qolmasdan, bal ki folklor namunalarini ham yozib olgan, Buni olimning “men har bir qabilaga mansub so‘zlarning yasalish xususiyatlarini va qanday qo‘llanilishini qisqacha izohlab ko'rsatish uchun alohida yo‘l tutdim. Bu ishda misol tariqasida turkiylaming tilida faydalanilib kelingan she’rlardan, shodlik va motam kunlarida qo‘llaniladigan hikmatli so‘zlaridan, maqollaridan keltirdim, toki, ulardan foydalanuvchi- lar naql qiluvchilarga, naql qiluvchilar esa, o ‘z navbatida, shu tilda so‘zlovchilarga yetkazsin”. Demak, Mahmud K oshg‘ ariy turkiy qabilalar folklorining qo ‘ shiq, maqol, matal, marosim folklori, afsona, rivoyat kabi janrlariga oid katta material to ‘plagan. Shuning uchun ham “Devonu lug‘otit turk” asaridagi folklor materiallar ini o ‘zbek xalq og‘zaki badiiy ijodi na munalari bilan qiyosiy o ‘rganish folklorning tarixiy taraqqiyotini tadqiq etishda muhim ahamiyat kasb etadi. Zero, “Devonu lug‘otit 3 Махмуд Кошгарий. Девону луготит чурк. 1-том. - Тошкент: Фан, 1960, 44-бет. 18 lurk” leksikasining o ‘zbek folkloridagi ko‘rimshlariga doir ilmiy ku- zatishlar olib borgan H.Zarifov 1961-yil 21-fevralda quyidagilarni yozgan edi: “Devon”dagi leksik va grammatik faktlami o ‘zbek tiliga oid barcha yozma asarlar tili bilan qiyosiy tekshirish qanchalik aha- miyatga ega bo‘isa, u faktlarning o ‘zbek folklorida va shevalarida mavjudligini aniqlash ham shunchalik muhimdir”.4 Shu o ‘rinda Mahmud Koshg‘ariyning folklor to ‘plovchi sifati- dagi muhim bir xususiyati ham ko‘zga tashlanib turibdi: olim “ko‘k tubulg‘on” haqidagi mifologik afsonani keltirar ekan, bu hikoyani u o ‘ziga hamrohlik qilgan bir kishidan eshitganligini alohida qayd qiladi. Folklor asarini so‘zlab bergan aytuvchi, y a’ni ijrochi haqida m a’lumot berish esa xalq og'zaki badiiy ijodi namunasini yozib ol- ishning ilmiy mezonlaridan biridir. “Devonu lug£otit turk”da “yada toshi” bilan bog‘liq mifologik tasaw urlar ham keltirilgan. “Devon”ning 3-jildi, 8-sahifasida quy idagilarni o ‘qiymiz: “Yada - yomg‘ir, shamol va boshqalami talab qilish uchun maxsus toshlar (yada toshi) bilan fol ochish usulidir. Bu odat ular orasida keng tarqalgandir. Men buni yag£molar shah- rida o ‘z ko£zim bilan ko£rdim. U yerda paydo bo£lgan bir yong‘inni so£ndirish uchun shunday fol qilingan edi, xudoning amri bilan yoz- da qor yog‘di. Ko£z oldimda yong‘inni so£ndirdi”.5 Turkiy elatlar diyorini kezib, ££yomg£ir toshi” to ‘g £risidagi xalq afsonalarini to£plagan Mahmud Koshg£ariy bu afsonaviy tosh yor- dam idatabiatgata’sir o £tkazish marosimini shunday tasvirlaydi: “Bek yadachiga duo o £qitdi, shuning uchun shamol esdi. Yomg£ir yog£di. Bu hodisa turklar mamlakatida^mashhurdir. Tosh orqali shamol, yomg'ir, sovuq qo‘zg‘otiladi”.6 “Devon” ning 3-jildi, 322-sahifasida esa ££yatladi” fe’liga “afsunchi yomg£ir yog‘dirish uchun yada toshi bilan duo o £qitdi”, - deb izoh berilgan. Тарифов “Девону лутотит турк” лексикасининг узбек фолыслорида куринишига дойр (тезислар) // Пулкан шоир. — Тошкент: Фан, 1976, 96-бет. 5 Кошгарий М. Девону луготит турк. 3-том. - Тошкент: Фан, 1963, 8-бет. 6Кошгарий М. Девону луготит турк. 2-том. - Тошкент: Фан, 1962, 410-бет. Yada toshi haqidagi m ifologik tasavvurlar qadim gi turkiy qavmlarning deyarli barchasiga m a’lum bo' lgan. X asrda yashab ijod qilgan m uarrix Abu D o'lafning m a’lum otlariga qaraganda, “yom g‘ir to sh r’ni m o‘tabar hisoblagan qorluqlar yashil rangli bu toshni aziz bilib sig ‘inishar, yog‘in-sochin kam chil b o ‘lgan vaqt- larda uning sharafiga qurbonliklar qilisharkan. Taniqli tilshunos olim L.Budagov esa “yada — sehrli tosh, uning yordam ida yom g‘ir va qor yo g ‘diriladi yoki tindiriladi. M o‘g ‘ul tilidagi “dzada” so‘zi yog‘ingarchilik m a’nosini anglatadi”, - deb yozgan. “Yomg‘ir toshi” yordam ida afsungarlik qilish udumi Alisher Navoiy davrida ham saqlanganligini “G ‘aroyibus sig‘ar”ning “Qoshing m ehrobini vasl ahli etmish qiblai m aqsud” deb boshla- nadigan g ‘azalidagi ushbu bayt ham tasdiqlaydi: Yada toshig ‘a qon yetgach, yo g ‘in y o g ‘qondek ey soqiy, Yog'ar yom g'urdek ashkim chun bo ‘lur la ’ling sharob olud. Z ero, o ‘sha d a v rlard a ham lalm ikor yerga ekin ekib, dehqon- chilik qiluvchi sohibkorlar suv tanqis bo‘igan yillari yada toshi vositasida tabiatdan yom g‘ir tilaganlar. Shuning uchun ham Za- hiriddin M uham ad Bobur o ‘zining “Boburnom a”sida X oja Mulla Sadrni ta ’riflar ekan: “Tolibi ilmligi bor edi, lug‘atni xili bilur edi, inshosi ham yaxshi edi. Q ushchulug‘ni va yadachilikni ham bilur edi”, - deydi. A na shu m a’lumotning o ‘zi yada toshi haqidagi mifik tasavvurlar v a bu tosh vositasida yom g‘ir talab qilish bilan bog‘liq marosim XVI asrda ham mavjud b o ‘lganligidan dalolat beradi. Qozoqlardaja y ta s , o‘zbek, m o‘g ‘u], oltoy, turkm an ti \\&rida.yada, yoqut tilida saga, tuvinchasiga chag tash deb yuritilgan “yomg‘ir toshi” haqidagi irim-sirim va afsonalar qadimgi turkiy qavmlarning mifologik e ’tiqodlari bilan bog‘liqdir. - “Yada” toshi vositasida yom g‘ir yog‘dirish haqidagi mifologik tasavvurlar bugungi kunga qadar saqlanib qolgan. Xususan, Bu- 20 |
