M j o r a y e V, J. E s h o n q u L o V

“Pir bo ‘Isin! Buva bo ‘Isin! ”
deydilar. Bu bilan 
bola sog‘-salomat unib-o‘ssin degan ezgu niyat ifodalanadi. Ana shu- 
lar barcha umumjahoniy miqyosda keng tarqalgan va qadimiy ne- 
gizga ega bo‘lgan e ’tiqodiy qarashlar tizimiga daxldor tasavvurlar 
sirasiga kiradi.
E.Taylor tomonidan ilmiy asoslangan “antropologik nazariya”ning 
o‘ziga xos jihatlaridan yana biri etnografiya faniga “ibtidoiy ani- 
mizm” tushunchasining olib kirilganligi bilan belgilanadi. “Ani- 
mizm” atamasi lotincha “anima” (“jon”) yoki “animus” (“ruh”) so‘zi 
asosida yasalgan termin bo‘lib, E.Taylor talqinicha, “narsa-hodisa- 
lami jonli deb tasaw ur qilish yoki ibtidoiy davrdagi ilk diniy qarash- 
larning o ‘zagini tashkil etgan e ’tiqodiy qarash”dir.
Ibtidoiy tasawurlarni o‘rganish asosida “animistik nazariya”ni 
yaratgan E.B.Tayloming yozishicha, qadimgi odam inson tushiga 
kirgan voqelik jonning tanadan tashqarida bo‘lgan paytida ko'rgan- 
kechirganlarining ifodasi, deb tushungan. Uning fikricha, qadimgi 
odamlar tush ko‘rish yoki o‘limning mohiyati haqida o‘ylaganda, 
har bir kishida alohida substansiya, ya’ni jon mavjud bo‘ladi va u 
o‘zining tana qobig‘idan vaqtinchalik yoki butunlay chiqib ketishi 
mumkin, deb tasaw ur qilgan. Bu tasaw ur jahon xalqlari folklorida 
bir qator “animistik xarakterga ega an’anaviy motivlar”ning yarati- 
lishiga asos bo‘lgan.
Odam uxlayotgan paytda uning joni biror jonivor ko‘rinishida ta- 
nani tark etishi va uning tanadan tashqarida bo‘lgan vaqtda ko‘rgan- 
kechirganlari uxlayotgan kishiga tushda ro‘y bergan hodisalar bo‘lib 
namoyon bo£lishi motivi «Malik cho‘l», «Ko‘kaldosh» kabi o‘zbek 
xalq rivoyatlari syujetida ham uchraydi.
69

---

E.Tayloming ta’limoticha, odam joni to‘gsrisidagi qadimgi tasav­
vurlar asosida tabiat hodisalari, nabotot va hayvonot olamining jon- 
lantirib tasavvur qilinishi haqidagi mifologik qarashlar shakllangan. 
Politeistik dinlardagi tabiat kuchlarini o‘zida mujassamlashtirgan 
m a’bud va ilohlar panteoni bilan bog‘liq xalq qarashlari ham ana 
shundan kelib chiqqan. Olim “mifologik maktab” vakillaridan farq- 
li ravishda mifni ham animistik nazariya asosida o‘ziga xos tarzda 
izohlashga harakat qilgan. Uning fikricha, m if - o‘zini turli-tuman 
ruhlar tomonidan boshqariladigan tabiatning bir bo‘lagi, deb tasav- 
vyr qilgan ibtidoiy odam hayotining xayoliy uydirma orqali tasvir- 
langan talqini. Shuning uchun ham bugungi odamga uydirma bo‘lib 
tuyuladigan mifik tasavvur qadimgi odam uchun real hayotiy voqelik 
hisoblangan.
“Antropologik maktab” nazariyasining takomillashishida ingliz 
olimi Endryu Lang (1844-1912)ning alohida o‘rni bor. U 1884-yilda 
nashr etilgan “Urf-odat va m if’ nomli kitobiga kiritilgan “Folklor 
metodi” nomli maqolasida o‘zining xalq og'zaki badiiy ijodiyotini 
tadqiq etishdagi nazariy konsepsiyasini shunday bayon qiladi: 
a) folklorni o‘rganishda “antropologik metod”ni qo‘llash; b) folklor 
o‘z tarkibiga inonch-e’tiqodlar va urf-odatlarnigina emas, balki af­
sona va qo‘shiqlarni ham qamrab olishini nazarda tutish; f) folklorni 
o‘rganishda antropologiyaning yordami juda zururligini e’tirof etish; 
j) xalq og‘zaki badiiy ijodini o‘rganishda etnoiogiyadan foydalan- 
gan holda mushtarak etnofolkloriy hodisalarni aniqlash; d) analogi- 
ya usuli vositasida hozirgi rivojlangan xalqlar madaniyati, qadimgi 
hind-yevropa xalqlarining klassik va arxaik madaniyati, shuningdek, 
taraqqiyotning quyi bosqichida bo‘lgan “ibtidoiy odamlar” urf-odat- 
lari, tasavvurlaridagi o ‘xshash jihatlarga oid materiallarni to ‘plash; 
j) bunday aynanlik va o ‘xshashliklar etnik kelib chiqishidagi mush- 
taraklik yoki o‘zaro muloqot natijasi sifatida emas, balki tafakkur 
tarzining bir xilligi tufayli yuzaga kelgan, deb talqin qilish.
Ko'rinadiki, E.Lang folklorni tadqiq etishning, bir tomondan, 
mifologiyaning kelib chiqishini qadimgi prosyujetlarga bog‘lab tu-
70

---

shuntiruvchi “mifologik maktab” nazariyasiga mutlaqo о ‘xshamagan, 
ikkinchi tarafdan esa turli xalqlar folkloridagi o ‘xshashliklarning sa- 
bablarini “syujetlarning ko‘chib o‘tishi” yoki “syujetlarning boshqa 
xalqlar tomonidan o‘zlashtirilisbi” nazariyasini ilgari surgan “migrat­
sion maktab” qarashlariga zid bo‘lgan ayricha usul va metodlarini 
qo'llashni tavsiya etgan. Bu metodlar esa E.Tayloming xalq ijodini 
o‘rganishdagi “antropologik maktab” nazariyasining tub mag‘zini 
tashkil etar edi.
E.Langning folkloristik qiziqishlari doirasi keng bo‘lib, asosan 
mifning etnologik tabiati, urf-odat va marosimlar, magiya, totemizm, 
din tarixini tadqiq etishdan iborat edi. U o ‘zining “Mif, ritual va din” 
(1887), “Totem sirlari” (1888), “Mifologiya” (1901), “Marosim va 
m if’ (1904) kabi asarlarida miflarni ibtidoiy davr turmush tarzining 
o‘ziga xos ifodasi sifatida talqin qilib, m if ijodkorligining ruhiy-psi- 
xologik sabablarini aniqlashga harakat qilgan.
0
‘sha davr folklorshunosligida «migratsion maktab»ning syujet 
ko‘chishi jarayoni bilan bog‘liq nazariy qarashlari hukmronlik qila- 
yotgan bir paytda E.Lang turli xalqlar folkloridagi o‘xshashliklami 
bashariyat taraqqiyotining muayyan bir bosqichida bir necha xalqlar 
dunyoqarashi va tafakkur tarzining bir xilligi bilan bogiab tushunti- 
rishi xalq og‘zaki badiiy ijodini o‘rganishning yangi ilmiy konsepsi- 
yalaridan biri - «syujetlarning o‘z-o‘zidan yuzaga kelishi» nazari- 
ygisi yaratilishiga asos bo‘ldi.
“Antropologik nazariya” tez orada Yevropaning ko' pgina mam- 
lakatlarida folklorshunoslar va etnograflar tomonidan qo‘llab- 
quvvatlandi. Xususan, aslida “mifologik maktab” tarafclori bo‘lgan 
nemis folklorshunos olimi Vilgelm Mangardning “German mif- 
lari”, “Germanlarda daraxt kulti”, “Nemis va skandinaviyaliklar- 
da tangrilar olami”, “Dala va o ‘rmon kultlari” kabi asarlarida va 
ayniqsa, 1884-yilda nashr etilgan “Mifologik tadqiqotlar” nomli 
kitobida E.Tayloming nazariy qarashlari ta ’siri yaqqol seziladi. 
V.Mangard o‘z izlanishlari davomida xalqning e’tiqodiy qarash­
lari, an’analari, urf-odatlari, marosimlari va bolalar o‘yinlarida
71

---

mifologiya qoldiqlari saqlanib qolganligini “antropologik tadqiq 
usuli” vositasida aniqlagan.
V.Mangardt qadimgi germanlar va ularga qo‘shni qabilalarda mav- 
jud bo‘lgan daraxt kulti bilan bog‘liq mifologik e ’tiqod va rituallar- 
ni tadqiq etish orqali o'simliklarning “qayta tirilishi” bilan bog'liq 
marosim va udumlar genezisini o‘rgangan. Odam jonining o‘simlik 
(daraxt)da mavjud bo‘lishi yoki “daraxt ruhlari” haqidagi inonch- 
e’tiqodlar mavjudligining ilmiy asoslanganligi V.Mangardt animistik 
konsepsiyasining asosini tashkil etadi. Bu konsepsiyaning mohiyat­
ini tadqiqotchi quyidagi to‘rt uzv, ya’ni a) miflarda odam obrazini 
daraxt bilan bog‘lash an’anasi talqin qilinganligi; b) odam taqdirini 
daraxt bilan bog‘liq deb tasaw ur qilish; d) daraxtda faqat “o‘rmon 
ruhi” emas, balki o‘simliklar hayoti bilan bog‘liq bo‘lgan barcha 
ezgu va yovuz ruhlar makon tutadi degan ibtidoiy qarash mavjudligi;
e) jinoyatchilami daraxt tagida jazolash udumi tahlili orqali ochib 
bergan.
Klassik mifologiya va turli xalqlar folklor an’analaridan yaxshi- 
gina xabardor bo‘lgan V.Manxardt o‘zining “Qadimgi germanlarda 
daraxt kulti” asarida Shimoliy Yevropa xalqlarining agrar kult- 
lari va marosim folklori materiallarini o‘rganish asosida “har yili 
o‘simliklar “o‘ladi” va bahorda hayotning yangilanishi, serhosil- 
likning qayta tiklanishi jarayoni ro‘y beradi. 0 ‘simliklarning mut- 
tasil ravishda «oiishi» va yana qaytadan o‘sib chiqishi qadimgi 
dehqonchilik madaniyati bilan bog‘liq e’tiqodiy qarashlar tizimida 
hosildorlik m a’budlarining о ‘lib, qayta tirilishini anglatar edi”, de­
gan juda muhim nazariy umumlashmani chiqargan edi. Bu ilmiy mulo- 
haza keyinchalik jahon xalqlari folkloridagi “o‘lib-qayta tiriluvchi 
xudolar” haqidagi mifologik tasawurlaming genetik ildizlarini oy- 
dinlashtirishga yo‘l ochib berdi.
“Antropologik maktab” nazariyasining davomchilaridan yana 
biri - nemis olimi Ervin Rode (1855-1898)ning “har qanday diniy 
e’tiqodlaming asosida ajdodlar kulti yotadi”, - degan qarashi folk- 
lorshunoslikka qo‘shilgan muhim yangilik bo‘ldi.
72

---

Bonn va Berlin universitetlarining professori, din tarixi, klassik 
filologiya va antik falsafa bilan shug‘ullangan nemis olimi German 
Uzener (1834-1905) “antropologik maktab” metodlaridan foydalan- 
gan holda qiyosiy mifologiyaning tadqiqot usullarini etnofolkloristi- 
kaga tatbiq etgan,
E.Taylorning “animistik nazariya”sini takomillashtirishga katta 
hissa qo‘shgan nemis folklorshunosi Vilgelm Maks Vundt (1832- 
1920) о‘zining “Xalq psixologiyasi” (1912) asarida turli xalqlar- 
ning miflari va poetik motivlarini o‘rganish asnosida ayrim diniy 
e’tiqodlar va badiiy-estetik qarashlar inson ruhiy kechinmasining 
muayyan holatida yuzaga kelganligi haqidagi farazni ilgari surdi. 
Bu-folklorshunoslik fanidagi «qadimgi miflar ibtidoiy odamning ong- 
siz ijodiy faoliyati mahsuli» degan ilmiy qarashning ilk kurtagi edi. 
V.M.Vundtning “M if va din” (1905-1909) nomli uch jildlik asarida 
mifologiyaning kelib chiqishi bilan bog'liq animistik, naturalistik, 
“tadrijiy” va pereanimistik nazariyalar tahlil qilingan. Asarning “ibti­
doiy animizm”ning o‘ziga xos xususiyatlari tahliliga bag‘ishlangan 
faslida esa jon va ruh, tush va uning animistik talqini, jon kulti, ani- 
mizm va fetis.hizm, animizm va totemizm, animizm va magiya, aj- 
dodlar kultiga ishonish va qurbonlik marosimi haqida keng ko‘lamli 
tahliliy mulohazalar bayon qilingan. Mifologiya va qadimgi ma- 
rosimlar “psixologik jarayon” mahsuli sifatida tadqiq etilgan bo‘lsa- 
da, V.M.Vundtning “ruhiy-tahlil metodi” o‘sha paytda folklorshunos- 
lar orasida unchalik shuhrat topmadi.
“Antropologik maktab” ta’limotida folklor va marosimlaming 
kelib chiqishi qadimgi mifologiya hamda ibtidoiy rituallarga borib 
taqaladi, deganqarashustuvorlikqilar edi. Shubois, buyo‘nalishdagi 
tadqiqotlarda katta qamrovdagi etnofolkloristik materiallar qam- 
rab olinar va tadqiqotlar asosan “qiyosiy-etnografik metod” aso­
sida amalga oshirilar edi. Bu metod Kembridj universiteti profes­
sori Jeyms Jorj Frezer (1854-1941) tadqiqotlarida, ayniqsa, jiddiy 
taraqqiy ettirildi. Qadimgi tasavvurlami ibtidoiy odam dunyoqarashi 
va e’tiqodiy inonchlari tizimidan iborat deb tushungan J.Frezer o ‘z
73

---

etnografik izlanishlarini 1884-yilda nashr etilgan “Totemizm” nomli 
asar bilan boshladi, Totemizmni ibtidoiy odamning tabiat bilan o ‘zi 
orasida qon-qardoshlik aloqalari bor, deb tasavvur qilishi natijasida 
yuzaga kelgan mifik qarashlar silsilasi sifatida baholagan olim bu 
mavzuga doir tadqiqotlarini davom ettirib, 1892-yilda to ‘rt jildlik 
“Totemizm va ekzogamiya” nomli asarini chop ettirdi, J.Frezerning 
“qiyosiy-etnografik” tadqiqotlari “Oltin butoq” asarining 1890-yilda 
chiqarilgan ikki jildlik va 1900-yilda bosilgan uch jildlik nashrida 
o‘z aksini topdi. Hozirgi zamon folkloristikasida ham g ‘oyat muhim 
nazariy va metodologik manba sifatida qadrlanadigan bu tadqiqot 
ustida olim uzoq yillar davomida izchil ish olib bordi. Nihoyat 1911- 
1915 yillarda “Oltin butoq”ning 20 jildlik fundamental nashri bosilib 
chiqdi.
0
‘zining tadqiqotchilik faoliyatida folklorshunoslik, etnologiya 
va klassik filologiyani g‘aroyib tarzda sintezlashtira olgan J.Frezer 
uzluksiz etnografik va folkloristik ekspeditsiyalari davomida 
to‘plangan ulkan qamrovdagi faktik materiallar hamda 50 yil mo- 
baynida (har kuni 12 soatlab!) Kembridj universitetming kutubxo- 
nasidagi adabiyotlarni o ‘rganish natijasida “Abadiy barhayotlikka 
ishonch va marhumlar kulti” (1912), uch jildlik “Kadda Ahdda folk­
lor” (1918-1919), ikki jildlik “Tabiat kulti” (1926), “Olovning paydo 
bo‘lishi haqidagi m if’ (1930), “Ibtidoiy dinda o‘lgan odamlardan 
qo'rqish” (1933), “Ibtidoiy kosmogoniyada yaratilish va evolyut- 
siya” (1935), uch jildlik “Antropologik antologiya” (1938-39) sin- 
gari folkloristika va etnologiya fani tarixida alohida o'rin tutadigan 
yirik asarlarini yaratdi.
J.Frezer o‘zining “Oltin butoq” asarida folklorshunoslik uchun 
juda muhim bo‘lgan va ayni paytda, avval ayrim tadqiqotchilar to­
monidan ilgari surilgan ko‘pgina ilmiy qarash va nazariyalarni 
chuqurlashtirdi. Xususan, e’tiqodiy qarash va marosimlarning o‘zaro 
munosabati yoki “mif va ritual” (ilk bor semitolog Robertson Smit 
tomonidan tahlil qilingan), totemizmning etnofolkloriy mohiyati 
(J.Man-Lennan asarlarida yoritilgan), agrar kultlar, bug‘doy dala-
74

---