M kariyev, R. Alimov

Yopiq va ochiq sinishlarda tibbly yordam 
bo‘yicha umumiy holatlar 
Yopiq sinish jarohatida faqat belgilari bo'lgandagina ATOda davola- 
nishga qoldiriladi. 
Travmatik shok belgilari bor yaradorlar guruhi shokka qarshi 
palatalarga yuborilishi kerak. Bu yerda yaradorlarni shokdan chiqarish 
tadbirlari o'tkaziladi. 
Ko'pincha travmatik shok va son suyagi singanda yoki tana suyak- 
larining sinishdan shakllanadi. Yaradorni shokdan chiqargandan keyin 
u ko‘rsatmaga ko‘ra ko'chiriladi. 
Son suyagi sinishida SXDHG «son — yirik bo‘g‘im» bo'limiga, 
boshqa qism suyaklar singanda bemorni HDGga yuboriladi. 
Oyoq-qo‘llarning 
yopiq suyak sinishlarida shokning belgilari 
boMmaganda ahvoli yaxshilangandan keyin transport, immobilizatsiya 
va boshqa tibbiy yordam qilingandan keyin (analgetik, isitish, ovqat- 
lantirish) turii gospitallarga yuboriladi. Masalan, son suyagi singanda 
HDG «son yirik bo‘g‘irm>, tovon suyaklari singanda HDTT ga va 
boshqalar. 
0‘qotar qurollardan suyak singanda (ochiq sinish) oyoq-qo‘lning 
ATO prinsipiga ko'ra infeksiyani oldini olish maqsadida yaraga bir- 
lamchi jarrohlik ishlov berish o'tkazilishi kerak. 
Yaraga birlamchi jarrohlik ishlov berishga to‘g‘ri ko'rsatma berish 
kerak, chunki o'qotar qurollar natijasida hosil bo‘lgan kichik yaralar, 
minimal shikastlangan yumshoq va suyak to‘qimasi yopiq shikastlanish 
turida bitadi. 
Jarrohlik ishlovni talab qiladi: 1) mina portlashi shikastlari 
(oyoq-qo'llar uzilishi); 2) mina parchalari bilan yaralanish, asosan, 
singan sohaga tiqilib qolgan snaryad yoki mina parchalari bo'lganda; 
3) hamma teshib o'tuvchi shikastlanishlar, shikastlash kuchi yuqori 
snaryadlardan yumshoq va suyak to‘qimasi qattiq shikastlanganda; 
4) hamma kirish va chiqish teshikli, kalta yara kanallari bo‘lib, 
bunda 
biror 
tomir 
shikastiga 
gumon 
bo'lganda. 
Bu 
hollarda 
yumshoq 
to'qimada 
keng 
yoyilgan 
gematoma 
aniqlanadi. 
Oyoq- 
qo'ldan 
yaralangan 
joyining 
hajmi 
keskin 
kattalashgan, 
oyoq- 
qo'llarning periferik qismi sovuq, puls distal qismlarida susaygan 
yoki yo'qolganligi kuzatiladi. 
0‘qotar qurollardan yaralanganda jarrohlik ishlov murakkab va 
qiyin operatsiya hisoblanadi. Bu ko'proq sonning o‘qli sinishiga 
ko‘proq tegishli, chunki bunda son suyagi ortopedik stolga tortish 
bilan birga o'tkaziladi. Bunda assistent ishtirok etishi kerak. 
Istalgan o‘qdan shikastlanishli sinishda jarrohlik ishlovi radikal, 
kesma yetarlicha bo‘lishi kerak. Teri tejab kesiladi, faqat o‘lik soha- 
lar olib tashlanadi. Yara burchaklarida fastsiya 2-simon kesiladi. Ha- 
155 

---

yotga layoqatsiz ten osti kletchatkasi, fastsiyalararo kletchatka, mushak 
to'qima e’tibor bilan kesib olib tashlanadi. 
Hamma erkin yotgan mayda suyak bo‘laklari olib tashlanadi. Yirik 
suyak bo‘laklari antibiotik, antiseptik bilan yuvilib joyiga joylanadi. 
Suyak bo'laklarining uch qismlari mexanik ravishda tuproqli kirla- 
nishdan tozalanadi, yarani antiseptik, antibiotik bilan yaxshilab yuvi- 
ladi. 0‘qotar qurollardan yaralanish natijasida katta defektlar paydo 
bo'lganda suyak fragmenti o‘tkir uchlarini iloji boricha tejamli kesi- 
ladi, chunki keyingi ixtisoslashgan tibbiy yordam bosqichida suyakni 
alloplastika qilib suyak uchlari kompression-distraktsion osteosintez 
apparati yordamida bir-birga to‘g‘rilanadi. 0‘qotar qurol yaralariga 
jarrohlik ishlov berish malakali tibbiy yordam bosqichida: yarani yu- 
vish, suyak boMaklarini repozitsiya qilish, yarani yumshoq to‘qimalari 
atrofiga antibiotik yuborish, drenaj naychalari qo‘yish. Yaraga asep- 
tik bog'lam qo‘yilgan, oyoq-qo‘l gips bogMami bilan immobilizatsiya 
qilinadi. Malakali tibbiy yordam bosqichida suyak va suyak ichi os- 
teosintez qo‘llanilmaydi. 0‘qotar qurol yaralarida og‘ir shikastlanish- 
lar natijasida u hayotga layoqatsiz bo‘lib qolishi mumkin. Masalan, 
oyoq-qo‘l to‘!iq muzlagan yoki deyarli to'liq uzilgan, o‘qotar quroldan 
singanda magistral tomirlar, nervlar uziladi, mushak massiv shikast- 
lanishlari bo'ladi. Bu hollarda birlamchi ko‘rsatmalarga binoan am- 
putatsiya qilinadi. Amputatsiya asosan, malakali jarrohlik yordam 
bosqichida bajariladi. Ikkinchi jahon urushida ATO da qo‘llarning 
amputatsiyasi yelka, bilak-kaft bo‘g‘imiga qaraganda 2,5%, oyoqlar 
amputatsiyasi son, tovon, tizza, kaft-tovon bo‘g‘imlari nisbatiga ko‘ra 
9,1% ni, ulardan son amputatsiyasi 12,7%, boldirniki 5,5% ni tashkil 
etadi (Y.G.Shaposhnikov, N.N.Kukin, A.V.Nizova, 1980). 
0‘qotar qurol yarasiga birlamchi jarrohlik ishlovidan keyin yara- 
dor turli gospitallarga ko‘chiriladi: HDGning «son - yirik bo‘g‘im»iga, 
HDTGga. 
Son va yirik bo‘g‘imning yaralanishlari bilan bo'lgan yaradorlarga 
ixtisoslashgan yordam, ixtisoslashgan harbiy-dala jarrohlik gospitalida 
va 
shuningdek, 
harbiy-dala 
travmatologik gospitalida ko‘rsatiladi. 
Hamma yaralanganlar rentgen tekshiruvidan o'tadi. Suyak-mushakdan 
yaraiangan yaradoriarning zaruriyati bo‘lsa hammasida birlamchi jar- 
rohlik ishlov bajariladi. Oyoq-qo‘llarning davolovchi immobilizatsi- 
yasi bajariladi. Turli asoratlarga ko‘ra operatsiya va ikkilamchi 
ko‘rsatmaga binoan amputatsiya qilinadi. 
Sinishni rentgenologik tekshirgandan keyin birinchi masala ke- 
yingi davolash yoMini tanlash hisoblanadi. 
1. Suyaklarni siljimay sinishida yoki qisman siljishida fiksatsiya 
usuli bilan davolanadi. 
2. Yelka, son, katta boldir suyaklarining sinishlarida, ayniqsa, yi- 
156 

---

ringli infeksiya bilan zararlangan katta shish bo'lganda, bunda suyak 
bo'laklarini joylashtirish doimiy suyak tortish usulida bajariladi. 
3. Yelka va katta boldir suyaklarini o‘qotar jarohatlarining har xii 
turlarida, suyak orqali kompression-distraktsion osteosintez yaxshi na- 
tija beradi. Buni qo‘l ostidagi mavjud apparatlar orqali bajariladi 
(Ilizarova, Tkachenko, Kalnberz). Bunday apparatlar yordamida suyak 
fragmentlarining stabilizatsiyasi va repoziyasi yaxshi natijalar berishi 
mumkin. Bundan tashqari, bunday apparatlar yordamida tashqi fik- 
satsiya natijasida yumshoq to'qimalarni davolash mumkin. 
4. Jarohatdagi infeksiya bostirilgandan keyin va yaralar bitgandan 
so'ng suyak ichi, usti stabil funksional osteosintezni amalga oshirish 
mumkin. 
Osteosintez yaradorni to'shakda kam yotishini ta’minlaydi, nati- 
jada shikastlangan bo'g'imlarda erta aktiv harakatlar paydo bo'ladi, 
bu esa kontraktura, ankiloz va boshqa asoratlarni oldini oladi. 
0‘qotar jarohatlarda infeksiyaga qarshi davolash va profilaktika mushak 
orasiga antibiotiklami yuborishdan iborat. Yana yarani antiseptik vosita- 
lar bilan aktiv yuvish, antibakterial vositalar bilan Sogranov - 
Tkanchenko bo'yicha suyak ichini yuvish, son arteriyasini biror shaxsiy 
kateteri orqali antibiotikni yuborish uchun organizmning himoyasi 
katta rol o‘ynaydi: qon quyish, vitaminlarni parenteral va preroral 
yuborish, to'laqonlik ovqatlanish, fizioterapevtik muolajalar, massaj, 
gimnastika tavsiya qilinadi. 
0‘qotar jarohatlaiga tushgan infeksiya juda ham xatarli o‘rin tutadi. 
N.I.Pirogov vaqtida o‘qotar qurol jarohatlari shunchalik og'ir ediki, 
jarrohlar oyoqlarni amputatsiya qilibgina yaradorlar hayotini saqlab 
qolishgan. Hozirda esa bu unchalik og'ir emas, ammo davolash bir- 
muncha qiyinchiliklar tug'diradi. 
Birinchidan, son sohasini, ayniqsa, o‘qotar qurol jarohatlari sep- 
sis va anaerob infeksiya bilan asoratlanadi. Urush vaqtida o'qotar 
sinishlarda o'lint ko'rsatkichi 14-20% orasida tebranib turgan. 
Ikkinchidan, o'qotar qurol jarohatlarida suyak sinishining bitishi 
bir necha oylarga cho'zilib ketgan, ayrirn hollarda osteomiyelit rivoj- 
langan. Sezilarsiz defektlarda suyak to'qimasidagi soxta bo'g'imlar 
hosil bo'lgan. Bu asoratlar uzoq vaqtli davolashni talab qiladi. 
Mashg'ulot mavzusi bo'yicha talaba bilishi kerak bo'lgan amaliy 
ko'nikmalar: 
1. BrTP bog'lov xonasida ochiq va yopiq (o'qotar) jarohatlarda 
(sinishlarida) novokainli blokada qilishni bilishi kerak: 
a) singan sohadagi gematomaga novokain yuborib, mahalliy anes- 
teziya qilishni; 
b) ochiq (o'qotar) jarohatda futlyar blokada qilishni. 
2. BrTP da oyoq va qo'llarning transport immobilizatsiyani tabel 
vositalar bilan va Diterixs shinalar bilan bajarishni bilishi zarur. 
157 

---

I. Oddiy askar K. 18 yosh. Travmadan 2 soat keyin, nosilkada 
BrTP ga olib kelingan. 6 marta balandlikdan yiqilib tushgan. 0‘ng 
oyog'i laxta bilan immobilizatsiya qilingan. Ko'rilganda: rangi rang- 
par 
(oq) 
adinamiya, 
puls 
daqiqada 
110 
marta. 
AQB 
100/60 
mm.sim.ust. Travmagacha bo‘lgan AQB 120/80 mm.sim.ust. 
Ko'rilganda: o‘ng oyoq tashqariga qaragan, kattalashgan, soni- 
ning 1/3 qismida burchakli deformatsiya ko‘rilmoqda. Paypaslaganda 
kuchli og‘riq va sonning 1/3 qismida patologik harakatlar. Teri qop- 
lamalari jarohatlanmagan. 0‘ng oyoq pastida aktiv harakatlar yo‘q. 
1. Diagnoz qo‘yish va uni asoslash. 
2. Punkt ichi saralashni olib borish. 
3. Tibbiy yordam hajmini gapirib berish va asoslash. 
II. Oddiy askar Ch. 20 yosh, portlash tolqini orqali otilib yi- 
qilgan. Yiqilish natijasida chap bilak sohada qattiq og‘riq sezdi. 
Har bir chap qo‘l harakati qattiq og‘riq beradi. Sanitar chap qo‘lni 
kosinkali immobilizatsiya qilgan. BrTPga o‘zi travmadan 3 soatdan 
keyin keldi. 
Obyektiv ko‘rikda: umumiy ahvoli o‘zgarmagan. Puls - 80ta, AQB 
120/80 mm.sim.ust., chap bilak deformatsiyalangan, shishgan. Pal- 
patsiyada patologik harakatlanishlar; suyak bo‘taklarini g‘ichirlashi eshi- 
tilmoqda. 
1. Diagnoz qo‘yish va uni asoslash. 
2. Punkt ichi saralashni olib borish. 
3. Tibbiy yordam hajmini asoslash va gapirish. 
III. Oddiy askar M. 22 yosh, o‘ng son sohasini o‘q parchasi orqa- 
li jarohatlangandan 1,5 soatdan keyin BrTPga olib kelindi. Ahvoli 
og‘ir. Oqimtir, tormozlangan, peshonasi ter bosgan. Puls — 136 ta, 
to‘liqsiz va kam quwatli AQB 70/40 mm.sim.ust. Sonning 1/3 qis- 
midagi bog‘lam qonli. O
l
ng oyoq kesilgan daraxt shoxlari bilan im- 
mobilizatsiya qilingan. 
Bog‘lamni olgandan keyin: sonning o‘rta 1/3 qismida yumshoq 
to'qimaning teshib o'tuvchi chetlari yirtilgan jarohati. Jarohatdan son 
suyagining parchalangan qismi chiqib turibdi. O'ng oyoqning peri- 
ferik qon tomirlarida pulsatsiya saqlangan. 
1. Diagnoz qo‘yish va uni asoslash. 
2. Punkt ichi saralashni o'tkazish. 
3. Tibbiy yordam hajmini asoslash. 
IV. Piyoda X. 20 yosh. Parashutdan sakrab yerga tushganda o‘ng 
boldir-tovon bo‘g‘imida kuchli og‘riq his qilgan. 2 soat o‘tgandan 
so‘ng tayoqqa suyanib, o‘zi BrTPga kelgan. Ahvoli qoniqarli. Tek- 
158 

---

shiruvda: o‘ng boldir tovon bo'g'imining ko'rinarli shishi, ayniqsa bu 
shish ichki (medial) to‘piq sohada. O'ng boldir-tovon bo'g'imida aktiv 
harakat cheklangan, passiv kuchli og'riqli. Medial to'piq sohasida 
paypaslaganda kuchli o‘tkir og‘riq. 
1. Diagnoz qo'ying va asoslang. 
2. Punkt ichi saralashni o'tkazing. 
3. Tibbiy yordam hajmini asoslang.