M kariyev, R. Alimov

1 bob. HARBIY-DALA JARROHLIGI 
FANI VA UNING VAZIFALARI 
Harbiy-dala jarrohligi zamonaviy jangovar jarohatlarning kelib 
chiqishi, rivojlanishi, klinikasi va diagnostik usullarini, shuningdek, 
harbiy harakatlar vaqtidagi jarrohlik yordamini tashkil qilish va davo- 
lashni o'rgatadi. 
Harbiy-dala jarrohligining qonuniyatlari va tizimlari bir necha asrlar 
davomida ishlab chiqilgan va shu sababli lining taraqqiyoti va 
rivojlanishi tarixini qisqacha bo'lsa ham bilish zarur. 
Harbiy-dala jarrohligining taraqqiyoti jarrohlik tarixining murakkab 
va o‘rganish zarur boMgan qismi bolib, qoMlaniladigan qurollaming 
murakkablashtirilishi, 
texnikaviy 
vositalarning 
urushda 
qo'llanilishi, 
tibbiyot ilmining darajasi va asosan jarrohlik fani bilan bog'liqdir. 
Harbiy tibbiyotning dastlabki ma’lumotlari qadimgi davrga chuqur 
kirib boradi. 
Tarixchilarning guvohlik berib aytishlariga ko‘ra, Aleksandr Make- 
donskiyning (eramizdan awalgi IV asrda) yaradorlami va kasallami 
davolashdan tashqari qo’shinlarda kasalliklarning oldini olish uchun 
rivojlangan 
harbiy 
libbiy 
tashkiloti 
bo'lgan. 
Harbiy 
tibbiyotning 
boshlang‘ich o'zaklari — qadimdan namoyon bo'la boshlagan. Bulami 
qadimgi Hind, Gretsiya, Rim armiyalarida bo'lganligi bizgacha yetib 
kelgan. Lekin, shuni ta’kidlab o‘tish kerakki. o'sha vaqtlarda yordam 
ko'rsatish yaxshi yo'Iga qo'yilgan emas edi; shifokorlar (tabiblar), ko'p 
hollarda yuqori mansabdagi harbiylarni davolar; yaradorlar bosib olin- 
gan joylarda yoki chekinilganda dushman qo‘lida qolar; yaradorlar ara- 
valarda, zambillarda qo'shin ketidan olib yurilar va u qo‘shinning tez 
harakat qilishiga bir tomondan to‘sqinlik ham qilar edi. Qisqacha qiiib 
aytganda, yaradorlarning ahvoli ayanchli edi. 
Faqat XV asrga kelib, yirik davlatlarning yuzaga kelishi (Fran- 
siya, Ispaniya va b.) va ularning xavfsizligini muhofaza qilish kuchli 
doimiy armiyaga zarurat tug‘dirdi. Bu esa o‘z navbatida qo'shinlarda 
tibbiyot xodimlari va jarrohlarning boMishiga talabni kuchaytirar 
edi. XV-XVI asrda Fransiya, Ispaniya va boshqa davlatlar ar- 
miyalarida polk jarrohlari, harakatdagi gospitallar, yaradorlarga tib- 
biy yordam ko‘rsatish tartiblari to'g'risidagi maxsus hujjatlar chiqa- 
rila boshlanadi. 
Kapitalizm asriga kelib doimiy qo‘shinlarning yuzaga kelishi bi- 
lan bir vaqtda tibbiy xizmat tashkil etildi. Natijada armiyalarda muhim 
tibbiy xizmatchilar, davolash muassasalari, gospitallar, harbiy-sanitar 
transport boMimlari tashkil qilindi. 
Urush harakatlari vaqtida o‘qotar qurollaming ishlatilishi va 
oqibatida yaradorlar sonining ko'plab bo'lishi jarrohlar oldida ularni 
4 

---

davolashda bir tomondart muammo tug'dirgan bo'lsa. ikkinchi to- 
mondan harbiy tibbiyotning rivojlanishiga turtki bo'ldi. 
O'sha davrda o‘q tekkan yaralarni davolash bo'yicha jarrohlik- 
da eng asosiy muammolar: qon ketishni to'xtatish, yara infeksiya- 
si bilan kurashish va og'riqsizlantirish edi. O'qotar qurollarning 
dastlabki qo'llanishlarida ulardan kelib chiqadigan oqibat va yaralar- 
ning kechish jarayonini yaraga tushgan poroxdan deb bilishar va 
u yarani zaharlaydi, deb tushunilgan. Shu sababli yaraga qizigan 
yog', qizdirilgan jism va boshqa suyuqliklar qo'yishgan. Oqibatda 
o'z-o'zidan og'ir asoratlarga olib kelgan. Buni XVI asrda yasha- 
gan mashhur fransuz jarrohi Ambruaz Pare yara porox bilan za- 
harlanmaydi, 
balki 
unda 
ko'plab 
to'qimalar 
majaqlanadi 
deb, 
tushuntirgan. Keyinchalik yaralarning asoratlari kechishlariga sabab 
qilib yara ichidagi yot jismdan, deb bilishgan. Shu sababli yara- 
dorni og'riqsizlantirmasdan, yarani kesib kengaytirmasdan, yot jism- 
ni ko'rmasdan, uni qidirib topib olib tashlashga qaratilgan. Bu 
esa yaradorni shok holatiga tushib qolishga, yarani ichi va atrofi- 
ga infeksiyani tarqalishiga, ko'p hollarda qon tomir, nerv va boshqa 
a’zolarning jarohatiga sababchi bo'Igan. 
Mashhur fransuz jarrohi Ambruaz Pare eramizning I asrida Sets 
tomonidan birinchi mana taklif qilingan qon tomirlarni ligatura bilan 
bog'lashni amaliyotga qon tomirni yara davomida bog'lab kiritdi. 
1847-yilda mashhur harbiy-dala jarrohligining asoschilaridan biri 
N.I.Pirogov (1810— 1881) urush harakatlari vaqtida birinchi bo'lib efir 
narkozini 
qo'lladi. 
N.I.Pirogovning 
tibbiyot 
ilmiga, 
harbiy-dala 
jarrohligiga qo'shgan hissasi shunchalik ulug' va muhimki, undan 
awalgi davrni Pirogovga qadar bo'Igan davr, deb atay boshladidar. 
N.I.Pirogov harbiy tibbiyot tarixida birinchi marta 1854-yildan bosh- 
lab gips bog'lovini ishlatdi. Pirogovning ayollarni urush sharoitida 
yaradorlarga yordam ko'rsatishga jalb qilish, shaxsiy tarkibni o'z-o'ziga 
va 
o'zaro 
yordamga 
o'rgatish, 
shikastlanganlarga 
rejali 
yordam 
ko'rsatishni tashkil qilish, yaradorlarni saralash tizinii hozirgi vaqtda 
ham o'z kuchini yo'qotmagan. Yana N.I.Pirogovning yaradorlarni 
o'qli yaralardan, qo'l-oyoqlarini arralanishdan saqlash usuli o'sha davr 
uchun katta ahamiyatga ega edi. Chunki harbiy jarrohlar o'qdan yar- 
alanishlar oldida ojizligi sababli, yaradorlarning sonini haddan tashqari 
ko'piigi sababli deyarli qo'l-oyoqlarni erta amputatsiya qilish usulini 
qo'llar edilar. Bu esa o'sha vaqtda yaradorlarning ko'p foizining 
o'limiga sabab bo'lar edi. Misol uchun fransuz jarrohi Larrey Borodino 
jangida haddan ko'p amputatsiya qilgan. 
1867-yili Lister yaralarning yiringlashiga sabab unga tashqaridan 
tushgan mikroblar, deb tasdiqlagan. Lining o'zi jarrohlikka antiseptik 
usulni kiritdi. Nemis jarrohi F.Esmarx tomonidan 1873-yili vaqtin- 
5 

---

cha qon to‘xtatish uchun jgut, 1876-yili yaralarga aseptik bog'lov 
qo'yish uchun alohida individual bog'lov paketini taklif etdi. 
N.I.Pirogovning jang maydonida qo'llagan efir narkoziga ingliz 
jarrohi D.Listerning taklif etgan karbol kislotasi eritmasini qo'llash 
bilan yaralarni davolashning antiseptik usuli ahamiyati jihatidan bir- 
biriga 
teng 
bahoga 
egadir. 
Ikkala 
kashfiyot 
ham 
harbiy-dala 
jarrohligining yangi taraqqiyot bosqichining boshlang'ich davri bo'lib 
hisoblanadi. 
Harbiy-dala jarrohligi tarixida D.Listerning shogirdi K.K.Reyerni 
(1846-1890) eslab o‘tish lozim. U yarani keng ochish, uni yot mod- 
dalardan va suyak qoldiqlaridan tozalashdan iborat bo'lgan va shu 
asosda birlamchi ishlov berish g‘oyasini yaratib, yarada faol jarrohlik 
aralashuvni amalga oshirishni antiseptik usulga asoslangan holda keng 
qo'llay boshladi va tartib qildi. 
0‘tish bosqichida yaralanishda faol aralashuvning ko‘pchilik 
tomonidan 
qabul 
qilinishga 
E.Bergmanning 
noto‘g‘ri 
nazariyasi 
to'sqinlik qildi. Lining o'qotar quroldan hosil bo'lgan yaralar birlam- 
chi steril, degan nazariyasi uzoq vaqt davomida faol jarrohlik ara- 
lashuvni amalga oshirilishiga to'sqinlik qildi. Ko'p sonli mikrobiologik 
izlanishlarga asoslangan holda rus jarrohi N.N. Petrov 1916-yilda 
o‘z vaqtida E.Bergmanning o'q yaralaming steril ekanligi to'g'risidagi 
ta’limotini rad etib, ularni birlamchi (yaralanish paytida) mikroblar 
bilan zararlanishini tasdiqladi. 
Yaralarga birlamchi jarrohlik ishlovi berish asoslari italiyalik Fran- 
sisko Platsoni tomonidan yarani kesib kengaytirish, Fridrix tomoni- 
dan o'lgan to'qimalarni to'liq kesib olib tashlash va fransuz jarrohlari 
Gode va Lemet tomonidan liar tomonlama to'liq ishlab chiqildi 
(1916-y.). 
Ko'p rus jarrohlari yaradorlarni davolashni tubdan o'zgartirish va 
jarrohlik amaliyoti qilishni fikrlasalar-da, ularning harakati natijasiz 
edi. Mashhur rus jarrohi V.A. Oppel harbiy-dala jarrohligida yangi 
aktiv yo'nalish targ'ibotchisi va tarafdori edi. U o'qli yaralaiga bir- 
lamchi ishlov beruvchilaming birinchilaridan bo'lib hisoblanadi. 1916- 
yili V.A. Oppel «Yaradorlarni bosqichlarda davolash tartibi» g'oyasini 
oldinga suradi. Lining fikricha, bu tartibda «Наг bir yarador qachon, 
qayerda, qancha zarur bo'lgan jarrohlik yordamini oladi», lekin 
V.A. Oppel haqiqiy jangovar sharoitlarda tug'iladigan vaziyatlarda jar- 
rohlik yordamiga ta’sirni yetarli baholamagan. Shunga qaramasdan, 
Oppelning xizmati shundan iboratki, bosqichlarga ko'chirish va joy- 
larda davolash biri-biri bilan bog'liqlik g'oyasidir. 
Armiyada tibbiy yordamni tashkil qilish tizimi va harbiy-dala 
jarrohligi asoslari Xasan ko'lida yaponlar bilan (1938), Xalxin- 
Go! daryosida (1939), Finlyandiya bilan (1939-1940) boMib o'tgan 
6 

---

to'qnashuvlar 
vaqtida 
jiddiy 
amaliy 
sinovdan 
o'tdilar. 
Olingan 
tajribalar shuni ko'rsatdiki, oldingi yillarda ishlab chiqilgan jang 
maydonida 
jarohatlanganlarni 
bosqichli 
davolash, 
umuman 
ayt- 
ganda, o‘zini oqladi, lekin ayrim jihatlarini takomillashtirishga 
ehtiyoj 
bor 
edi. 
Xususan, 
ixtisoslashtirilgan 
tibbiy 
yordamni 
ko'rsatishning o‘ta ijobiy ahamiyatga ega ekanligini va ma’liim 
guruhda yaradorlarni (kalla, bosh miya, qo‘l-oyoq va h.k.) davo- 
lashga 
mo'ljallangan 
mutaxassislashtirilgan 
gospitallarni 
yaratish 
zarur ekanligi ma’lum bo'ldi. 
1941 — 1945-yillardagi Ikkinchi jahon urushining o‘ziga xosligi 
0
‘qotar qurollar qudratining oshishi, o‘qli yaralardan ko‘ra, parchali 
yaralanishiaming 
ortishi, 
yaralanishlarning 
ko'plab 
boMishi, 
urush 
harakatlarining katta masofaga cho‘zilishi, janglarda ko‘p miJlionli 
armiyalaming ishtirok etishidir. Bulaming barchasi yaradorlar sonini 
keskin oshishiga, tibbiy yordamni tashkil qilish va bosqichlavda davoni 
to'la ko‘rsatishga zaruriyat tug‘dirdi. 
Yaradorlarga tibbiy yordamni tashkil qilishning ilmiy asoslangan 
tizimlarini amaliyotga qoMlash, qoniqarli darajadagi xom ashyo bazasi 
va tibbiyot xizmatining butun shaxsiy tarkibining samara!i ishlashi 
juda yaxshi natijalar berdi. Mana, agar Birinchi jahon urushi vaqtida 
jang maydonida 50 % ga yaqin yaradorlar qaytarilgan bo‘lsa, Ikkinchi 
jahon urushida 72,3 % yaradorlar va 90,6 % kasallar jang maydoniga 
qaytarilgan. 
Ikkinchi 
jahon 
urushida 
ixtisoslashgan 
gospitallarning 
tashkil 
qilinishi yaradorlarga ko‘rsatiladigan yordamning sifati va oqibatlarini 
yaxshi tomonga keskin o‘zgartirdi. Natijada kalladan yaralanganlar 
orasidagi o'lim Birinchi jahon urushidagiga nisbatan 2 marta kamaydi. 
Ko‘krak bo‘shlig‘iga teshib kiigan yaralanishdan o'lganlar soni 3-4 
marta kamaydi. Yana Ikkinchi jahon urushida qorindan yaralangan 
yaradorlarning 75,5 
%
ga tashxis bajarildi. 
Lekin yuqori natijalarga qaramasdan davolashning oqibatlari ayrim 
guruh 
yaradorlarida 
qoniqarli, 
deb 
aytib 
bo‘lmasdi. 
Masalan, 
ko‘krakni teshib kirgan yaralanishlarining 50% yiringli infeksiya bi- 
lan asoratlangan; qorinning teshib kirgan yaralanishlaridagi oMim 
63% ni tashkil qilgan; nogironlik -17,1%. Son va yelka suyaklari- 
ning o‘qli sinishlarida 50—65% yaradorlar nogiron bo‘lgan. Yana yara- 
larga birlamchi jarrohlik ishlov berish to'liq bajarilmagan va 37,2 — 
55,1 % da yaranj kesib kengaytirish bilan chegaralanilgan. Ko‘p 
hollarda osteomiyelit bilan asoratlangan va gazli gangrenadan o‘Iim 
yuqori bo‘lgan. 
Ikkinchi jahon urushidan so'ng yaradorlarni va bemorlami davo- 
lashdan orttirilgan tajribalar, ulardagi kamchiliklami ko‘rsatib va tu- 
zatilib, 35 jildlik kitob «Sovet tibbiyotining 1941 —1945-yillardagi tajri- 
7 

---

basi» bo‘lib chiqdi va 
и shu
kunga qadar harbiy tibbiyot xodimlari 
uchun qo'llanma bo'lib xizmat qiladi. Undagi ko'pgina umurniy ho- 
latlar 
va 
qonuniyatlar 
bugungi 
kunda 
ham 
o‘z 
ahamiyatini 
yo'qotmagan. Ammo o'zgacha omillarga ega bo'lgan yangi qurol- 
larning paydo bo'lishi, jangovar operatsiyalarning o‘ziga xos tarzda 
o'tkazilishi va ma’lum darajada, tibbiyotning va xususan, jarrohlikning 
rivojlanishi harbiy-dala jarrohligining ayrim muammolarini qaytadan 
yangicha yechishga majbur qildi. 
Mabodo, zamonaviy raketa — yadro urushi qo'llanilsa, jangovar 
jarohatlanishlar o'zgacha bo'ladi. Mexanik shikastlar bilan bir qatorda 
kuyishlar, radiatsion jarohatlar bilan bir vaqtda yoki ketma-ket ta’sirida 
aralash shikast ko‘rinishida bo‘lishi mumkin. Hatto, zamonaviy o‘q 
ham, yara ham o'qotar qurollar mukammallashuvi bilan bog'liq ra- 
vishda ko‘proq og‘irlik darajasi, kengligi va ko‘p sonli jarohatlardan 
iboratligi bilan ajralib turadi. 
Urush olib borishning yangi usullari sanitar yo'qotishlar sonini 
oshirib, 
tibbiyot 
xodimlari 
ishini 
yanada 
og'irlashtiradi. 
Bunday 
sharoitda urush vaqtida doimo kuzatiladigan tibbiy yordam ko'rsatishga 
ehtiyoj bilan uni qondira olish orasidagi nomutanosiblik yanada 
yaqqolroq ko'rinadi. Shuning uchun turli xil jangovar jarohatlar va 
ularning asoratlarini davolashning standart sxemasi ishlab chiqilmoq- 
da, ishning brigada-oqim usuli amalga oshirilmoqda, bunda yarador- 
ga qator bosqichlardan iborat ketma-ket tibbiy yordam tarkibi turli 
xi! shaxslar tomonidan ko'rsatiladi. 
Zamonaviy urushda yaradorlami davolashning yutug‘i - bu tibbiyot 
xizmatining o‘z vaqtida kuch va vositalarini ishga solgan holda ko'plab 
sanitar yo‘qotishlar o'chog'iga ixtisoslashtirilgan tibbiy yordamni 
maksimal yaqinlashtirish va yaradorlami tezljk bilan gospitalga yetkazib 
borish va ko'chirish vaqtida ularga kerakli yordamni ko‘rsatishga 
yengillashtiruvchi 
turli 
ko‘chiruv-transport 
vositalarining 
mukam- 
mallashganligidir. Yaradorlarga yordam ko'rsatish samarali boMishi 
uchun zamonaviy texnik vosiitalar va davolash usullaridan ongli rav- 
ishda foydalanish bilan, ko'rsatmalarga asoslangan ko‘chirish bilan 
bosqichli davolashning butun sistemasini aniq va to‘liq tashkil qilish 
lozim. 
Ikkinchi jahon urushida 0‘zbekistondan jami 1433230 kishi 
qatnashgan bo‘lib, shulardan 395725 kishi halok bo'lgan, 263055 kishi 
bedarak yo‘qolgan. 1418 kecha-kunduz davom etgan og'ir urush 
yillarida o'zbekistonlik tibbiyot xodimlari ham mardlik, qahramonlik 
namunalarini 
ko'rsatganlar. 
Ulardan 
M.Ashrapova, 
N.Ahmedov, 
A.Vohidov, S.Dolimov, K.Qayumov, O.Shokirov, K..Ibrohimov va 
boshqalar shular jumlasidandir. 
8 

---