M kariyev, R. Alimov

Nerv-paralitik ta’sirli ZM tavsifi 
Nerv-paralitik ta’siriga ega bo‘lgan ZM efir fosfor kislotalardir. 
Ularga zarin, zoman, V-gaz tipidagi moddalar kiradi. Bular ZM ning 
eng toksiklaridir. Ular suyuq tomchi, aerozol, bug'simon holatlarda 
qoMlaniladi, o‘z toksik xususiyatlari qo'llanilgan hududda bir necha 
soat dan kunlab, haftalab, oylab saqlab qoladi. V-gazlar hammadan 
ham turg'un hisoblanadi. 
Zarin - rangsiz, hidsiz, tez uchuvchan suyuqlik, solishtirma 
og'irligi 1,005, suvda oson eriydi. 
V-gaz fosforilxolin va fosforiltioxolinlar guruhiga kiradi. Ular rang- 
siz suyuqliklar bo'lib, suvda yomon eriydi, ammo erituvchilarda juda 
yaxshi eriydi. Toksikligi bo'yicha zarin va zomandan ustun turadi, 
Fosforoiganik zahar modda (FZM) teri, shilliq qavatlar, nafas 
yoMlari, me’da-ichak tizimini jarohat kuygan yuza orqali zararlaydi. 
Organizmga tushib, ular qonga so'riladi va butun organizm organ va 
to‘qimalariga tarqaladi. 
FZM toksik ta’sirining mexanizmi. Ular asosan atsetilxolin va 
19 

---

uksus kislotagacha parchalovchi xolinesteraza fermentining inaktivat- 
siyasini chaqiradi. Atsetilxolin markaziy nerv sistemadan periferik nerv 
sistemaga impuls uzatuvchi asosiy mediatorlardan bin hisoblanadi. 
FZM ta’sirida atsetilxolin ko‘p miqdorda to'planib qoladi, buning 
natijasida xolinergik sistema o‘ta ta’sirlanadi. 
Bundan 
tashqari 
FZM 
bevosita 
xolinergik 
retseptorlar 
bilan 
ta’sirlashib, ularning xolinomimetik efFektini kuchaytiradi va atsetilxolin 
to‘planadi. 
FZM bilan zararlangandagi asosiy simptomlar: mioz, peshanaga 
uzatiluvchi ko'zdagi og'riqlar, jig'ildon qaynashi, ko‘rish qobiliyatining 
pasayishi, rinoreya. Burun shilliq qavati giperemiyasi, ko'krak qafasida 
siqilish hissi, bronxoreya, bronxospazm, nafas olishining qiyinlashishi, 
hushtaksimon xirillashlar, nafas olishning keskin buzilishi natijasida 
sianoz yuzaga keladi. 
Bradikardiya, arterial bosimining pasayishi, ko'ngil aynashi, qusish, 
oshqozonda og'irlik hissi, zarda qaynashi, kekirish, tenezmlar, diareya, 
beixtiyor defekatsiya, beixtiyor siyish ham kuzatilishi mumkin. Ko‘p 
terlash, salivatsiya, qo'rquv hissi, umumiy qo‘zg‘aluvchanlik, emot- 
sional labillik, alahsirashlar bo'ladi. 
Keyinchalik esa depressiya, umumiy holsizlik, uyquchanlik yoki 
uyqusizlik, xotiraning pasayishi, ataksiya rivojlanadi. Og‘ir holatlarda 
tutqanoqlar, kollaptoid holat, nafas va qon tomir markazlari faoliya- 
tining susayishi kuzatiladi. 
FZM bilan zararlangan jarohatlarda umumiy ko'rinish o'zgarishsiz, 
jarohat atrofida yallig'lanish yoki degenerativ nekrotik o‘zgarishlar 
yo‘q, jarohatdagi mushak tolalarining fibrillyar qisqarishlari umumiy 
tirishishlar bilan almashinadi. Bronxospazm, laringospazm va mioz 
rivojlanadi. Og‘ir holatlarda komatoz holat va asfiksiya natijasida o‘lim 
kelib chiqadi. FZM ning jarohat orqali rezorbsiyasi juda tez bo'ladi, 
30-40 daqiqadan keyin jarohatda FZM ning qoldiqlarinigina topish 
mumkin.