M kariyev, R. Alimov

II bob. ARALASH RADIATSION VA KIMYOVIY 
JAROHATLAR. TIBBIY KO‘CHIRISH 
BOSQICHLARIDA ULARNI DAVOLASH 
Aralash radiatsion-mexanik (ochiq va yopiq) 
jarohatlanishlar va ularni davolash 
Mashg‘ulotning maqsadi: nur kasalligining turli bosqichlarida jarohat- 
lanish va yopiq shikastlanishlar kechishining xususiyatlarini o'tganish va 
jang maydonida BrTP, ATO tibbiy yondam ko'rastish prinsiplari. 
0‘quv savollari: aralash radiatsion jarohatlanishlarning tavsifi, ter- 
minologiyasi, klinik kechish bosqichlari. Nur kasalligining turli bos- 
qichlarida jarohat va yopiq shikastlanishlarning xususiyatlari. Tibbiy 
ko‘chirish bosqichlarida aralash radiatsion shikastlanishlarni davolash. 
Jarohatning radioaktiv zaharlanishi. Jarohat kechishga radioaktiv za- 
harianishning ta’siri. 
Mashg'ulot olib borish tartibi. Mashg‘ulot o‘quv xonasida va klinika- 
ning bog'lov xonalarida olib boriladi. 0‘quv xonasida aralash radiatsion 
shikastlanish to‘g‘risida nazariy savollar ko‘rib chiqiladi. Bog'lov xona- 
larida yumshoq to'qimalar jarohatlanishining turli bosqichlaridagi be- 
morlar ko'rsatiladi. Yuqoridagi holatlarda nur kasalligi boMgandagi xu- 
susiyatlar ko'rib chiqiladi. Agar sharoit bo‘lsa, mashg'ulotning aralash 
radiatsion shikastlanishlarning patologiyasi va davolashni o'rganuvchi 
tajriba
laboratoriyasida o'tkazish mumkin. Mashg'ulot uchun nur kasaJ- 
ligining turli bosqichlaridagi mexanik jarohat olgan bemorlar ilgaridan 
tayyorlab qo‘yiladi (masalan, kuchuklar). Talabalar bu hayvonlaming 
nur kasalligi bilan kasallanganlarda jarohatlaming kechishi va ularni 
davolash xususiyatlarini o‘rganadiIar. 
Amaliy mashg‘ulot uchun qoMlanmalar: jadvallar, bog‘lov xonasida 
asboblar, maskalar, fartuklar, xalatlar, qo‘lqoplar, jarohatni antiseptik 
vositalar bilan yuvish uchun sistemalar, antiseptik eritmalar va 
boshqalar. 
Mashg'ulot tarkibi. 
Yadro quroli ilgari qo‘llanilgan boshqa xil qurollardan tubdan 
farq qiladi. Nur shikastlanishi va boshqa shikastlanishlar kombinatsiyasi 
hozirda Aralash radiatsion shikastlanish deyiladi. 
Aralash radiatsion shikastlanishlar tasnifi (ARSH). 
ARSH ning asosiy manbasi — o‘rta kalibrli (20-50 kT) yadro 
qurollari shikastlovchi omillar. Kichik va juda kichik kalibrli qurollarda 
toza gamma-neytronli shikastlanishlar kelib chiqadi. ARSH lar kelib 
chiqishda quyidagi holatlar bo'lishi kerak: 
a) barcha omillar - to'Iqin zarbi, yorug'lik nurlanishi, radiatsion 
nurlanish (deyarli) bir vaqtda ta’sir qiladi; 
9 

---

b) ionizatsiyalovchi nurlanish boshqa jarohatlardan oldin ta’sir 
qiladi; 
d) nursiz jarohatlar radiatsion nurlanishdan oldin kelib chiqadi. 
Jarohat+nurlanishning birga yoki ketma-ket kelishiga nisbatan 
nurlanish+jarohat og‘irroq kechishi bilan farqlanadi. 
ARSH quyidagilaiga bo'linadi: radiatsion-mexanik (RM); 
radiatsion-termik (RT); radiatsion-mexanotermik (RMT); 
radiatsion-biologik (RB); radiatsion-kimyoviy (RK); radiatsion- 
biologik va kimyoviy (RBK). 
ARSH terminologiyasi: 1. ARSH ning etiologik faktori —ARSH- 
ni keltirib chiqaruvchi ikki yoki undan ortiq faktorlar. 
2. (Component — ARSHni chiqaruvchi bitta etiologik faktor bi- 
lan shikastlanish. 3. Umumiy kuchayish sindromi — ikki va undan 
ortiq shikastlovchi ta’sirlar bir-birining patologik ta’sirini ko'chaytirishi. 
ARSH termini bir vaqtning o‘zida ham shikastlovchi faktor 
ta’sirini, ham umumiy patologik jarayonni aks ettiradi. 
ARSH klinik kechishi bosqichlari: 
1. O'tkir (yondosh jarohat va nurga birlamchi reaksiya). 
2. Nurga bog‘liq bo'lmagan tarkibiy qismlar ustunligi. 
3. Nur komponentlari ustunligi. 
4. Tiklanuvchi. 
ARSH ning xususiyatlari: 
— yashirin davri yo'qligi; 
— avj davrning erta boshlanishi va og'ir o'tishi; 
— uzoq tiklanish bosqichi; 
— umumiy va mahalliy posttravmatik reaksiyalarning o‘zgarishi. 
Og'irligi bo‘yicha ARSH 4 guruhga bo'linadi. 
Og‘irlik daraiasi
Komponentlar
!-yengil
Nur shikastlanishi (doza 2 Gr. gacha), yengil darajali 
jarohat, kuyish 1-3 A darajali 10% gacha teri yuzasida.
Il-o'rta og'irlikda
0‘rta darajadagi nur shikastlanishi (doza 2-3 Gr.). yengil 
va o'rta og'irlikdagi jarohatlar, yuzaki kuyish 10 % 
gacha, 3B daraja 5 % gacha.
lll-og'ir
Og'ir nur shikastlanishlar (doza 3-4 Gr.) o‘rta va og'ir 
darajadagi jarohatlar, kuyish turli darajalarda 10 % dan 
yuqori.
IV-o‘ta og'ir
0‘ta og'ir nur shikastlanishi (doza 4-5 Gr. dan ko'p), 
o'rta 
va 
og'ir 
darajadagi 
jarohatlar, 
kuyish 
turli 
darajalarda 10 % dan yuqori.
1 darajada — hayot prognozi qoniqarli, ixtisoslashgan yordam ta 
lab qilinmaydi. Ish qobiliyatini vaqtincha yo’qotish 2 oygacha. 
10 

---

il darajada - hayot prognozi tibbiy yordam vaqti va samarasiga 
bog'liq, ko’pchiligiga tezkor malakali va ixtisoslashgan yordam talab 
etiladi. Davolanish muddati 4 oygacha, 50 % bemorlar safga qaytadilar. 
III darajada — hayot shubhali, tuzalish — tibbiy yordam barclia 
bosqichlari o‘z vaqtida qilinishi va samaradorligiga bog‘liq. Davolanish 
6 oy va undan ko’p, ayrim bemorlar safga qaytadilar.