M. M. Aliyev 2019 raqamli texnika va mikroprotsessorlar

Nazorat savollari 
1. Oʻzgartirgichlar qayerda va nima uchun ishlatiladi? 
2. AR
Oʻ
larning RAOʻ lardan farq qiladigan koʻrsatkichlarini koʻrsatib 
bering? 
3. Apertura xatosi nima? 
4. AROʻ ga nimalar kiradi? 

---

148 
GLOSSARIY 
Atamaning 
oʻzbek 
tilida 
nomlanishi 
Atamaning 
rus tilida 
nomlanishi 
Atamaning 
ingliz tilida 
nomlanishi 
 
Atamaning ma’nosi 
Analog-
raqamli 
oʻgiruvchi
 
Аналого-
цифровой 
преобразов
атель 
Analog digit 
convertor 
qurilma boʻlib, analog signalni raqamliga 
oʻgiradi va aksincha 
Mantiq 
algebrasi 
Алгебра 
логики 
Boolean 
algebra 
Faqat ikki qiymatni qabul qiluvchi 
mantiqiy oʻzgaruvchilar ustida amallar bajaradi 
Bayt 
Байт 
Bite 
Ma’lumotlarni qayta ishlash jarayonida 
murojaat 
qilinuvchi, 
minimal 
oʻlchamni 
anglatuvchi kompyuter soʻzi. Bayt oʻlchovi – 8 
bit kompyuterlarda ma’lumotlarni taqdim etish 
uchungina 
qabul 
qilingan 
emas, 
tashqi 
tashuvchilarda ma’lumotlarni saqlash, aloqa 
kanallari orqali ma’lumotlarni uzatish, matnli 
ma’lumotlarni taqdim etish uchun standart 
sifatida ham qabul qilingan. 
Bit 
Бит 
Bit 
(ing. BInary digiT – ikkilik birlik) 
tajribadan ma’lum, ikkita teng ehtimolli 
chiqishga ega boʻlgan ma’lumotlar soniga teng 
ma’lumotlar miqdorining oʻlchov birligi. 
Raqamli kompyuterlardagi ma’lumotlarning 
bunday eng kichik birligi “0” yoki “1” 
qiymatlarini qabul qiladi. 
Bod 
Бод 
Baud 
(bit/s, 
bps) 
ma’lumotlarni 
uzatish 
tezligining oʻlchov birligi. 
Bipolyar 
tranzistor 
Биполярны
й 
транзистор 
Bipolar 
transistor 
Ikki 
p-n 
oʻtishli 
yarimoʻtkazgichli 
element. Bipolyar tranzistorni farqlashdagi 
asosiy belgi – uning ishini zaryad tashuvchilar 
– 
elektronlar 
va 
teshiklar 
hisobiga 

---

149 
ta’minlanishidir. 
Sakkizlik 
sanoq 
sistemasi 
Восьмерич
ная 
система 
счисления 
Octal number
system 
8 
asosga 
koʻra 
pozitsiyali 
sanoq 
sistemasidir. Masalan, 123
8
quyidagiga teng: 
1*8
2 
+ 2*8
1 
+ 3*8
0 
= 64+16+3 = 83
10
. 
Gigabayt 
Гигабайт 
Gigabyte 
(Gbayt) 1024 Mbaytga teng boʻlgan axborot 
oʻlchov birligi. 
Integral 
sxema (IS) 
Интегральн
ая схема 
(ИС) 
Integrated 
circuit 
Elektron sxemaning tatbiqi boʻlib, bir 
nechta funksiyani bajaradi. Bu funksiyalarni 
bajarish 
uchun 
zarur 
boʻlgan 
barcha 
komponentlardan 
tashkil 
topgan 
yarimoʻtkazgichli yaxlit kristall koʻrinishida 
boʻladi. Bir-biri bilan mikro oʻtkazgichlar 
yordamida 
ulangan 
transistor, 
diod, 
kondensator, 
resistor 
va 
boshqalar 
yig‘indisidan hosil qilinadi. IS kichik oʻlcham 
va 
yuqori 
imkoniyatlarni 
ta’minlovchi 
texnologiyada tayyorlanadi. Elementlar soniga 
koʻra IS mos ravishda quyidagilarga boʻlinadi 
kichik (KIS) – kristalldagi elementlar soni 102 
tagacha; oʻrtacha (OʻIS) – 103 tagacha; katta 
(KAIS) – 104 tagacha; juda katta (JKIS) – 
105tagacha; ultra katta (UKIS) – 109 tagacha 
va gigakatta (GKIS) – Kristallda 109 tadan 
ortiq element boʻladi. 
VA 
И 
AND 
Konyunksiya yoki mantiqiy koʻpaytirish 
(koʻpaytma). 
YOKI 
ИЛИ 
OR 
Dizyunksiya yoki mantiqiy qoʻshish 
(yig‘indi). 
Kilobayt 
Килобайт 
Kilobyte 
(Kbayt) – 2
10
= 1024 baytga teng boʻlgan 
ma’lumotlar miqdori yoki xotira hajmining 
oʻlchov birligi. 
Kodlash 
Кодирован
Coding 
Har bir simvoldan ma’lumotlarni uzatish, 

---

150 
ие 
saqlash, 
qayta 
ishlash 
maqsadida 
foydalaniluvchi, simvollar va signallar yoki 
bitli kombinatsiyalar toʻplamlari orasidagi 
muvofiq (qununiyatli) moslikni oʻrnatish. 
Ma’lumot 
miqdori 
Количество 
информаци
и 
Amount of 
information 
Quyidagi asosiy oʻlchov birliklaridan 
foydalaniladi: 1KB = 1024 bayt = 2
10
bayt; 
1MB = 1024 KB = 2
20
bayt; 1 GB = 1024 MB 
= 2
30
bayt. Soʻnggi vaqtlarda ma’lumotlar 
hajmining ortib borishi natijasida quyidagi 
oʻlchov birliklariga ehtiyoj sezilmoqda: 1 
Terabayt (TB) 1024 GB = 2
40
bayt; 1 Petabayt 
(PB) = 1024 TB = 2
50
bayt; 1 Ekzobayt (EB) = 
1024 PB = 2
60
bayt va h.k. 
MF
ЛФ 
LF 
Mantiqiy funksiya 
MDY-
tuzilish 
МДП- 
структура 
MDS-structure 
Elektr 
asboblarni, 
shuningdek, 
mikroprotsessorlar, kompyuterlar uchun xotira 
yaratishda foydalaniluvchi “Metall-dielektrik-
yarimoʻtkazgich” 
tuzilish. 
Oʻzida 
yarimoʻtkazgichli plastinkaga joylashtirilgan 
juda yupqa (1 µm dan kichik) metall va 
dielektrik qatlamlarni jamlaydi. Agar dielektrik 
sifatida oksidlardan (alyuminiy oksid, kremniy 
dioksid) foydalanilsa, MOY-tuzilish (“Metall-
oksid-yarimoʻtkazgich”) hosil boʻladi. 
Megabayt 
Мегабайт 
Megabyte 
(Mbayt) 1024 KB ga teng boʻlgan axborot 
oʻlchov birligi 
MOY-
tuzilish 
МОП-
структура 
MOS-structure 
(“Metall-oksid-yarimoʻtkazgich”) – 
tranzistorlar, kondensatorlar, va boshqa 
elektron asboblar tayyorlanuvchi material 
tuzilishi. 
Registr 
Регистр 
Registr 
Koʻp razryadli ikkilik kod koʻrinishida 
berilgan axborotni yozish, saqlash va tashish 
uchun moʻljallangan ketma-ket hisoblanuvchi 

---

151 
qurilma.
BDNF 
СДНФ 
PDNF 
(barkamol dizyunktiv normal forma) MF 
ning barcha qiymatlari va ularga mos 
mintermlarning 
mantiqiy 
koʻpaytmasining 
mantiqiy yig‘indisi 
Terabayt 
Терабайт 
Terabyte 
(Tbayt) 1024 GB ga teng boʻlgan axborot 
oʻlchov birligi 
Maydonli 
(unipolyar, 
kanalli) 
tranzistor 
Полевой 
(униполярн
ый, 
ланальный 
транзистор
) 
Field-effect 
(unipolar, 
channel 
transistor) 
Yarimoʻtkazgichli asbob boʻlib, ishining 
asosini faqat bir tipdagi tashuvchilar – 
elektronlar yoki teshiklar tashkil qiladi. p-n