M mamajanov odam anatomiyasi va fiziologiasi

SHishasimon  tana  rivojlanishida  uch  bosqich  tafovut  etiladi.  Dastlabki 
rivojlanish  bosqichida  birlamchi  shishasimon  tana  mezenxima  hujayralaridan 
rivojlanadi.  Ikkilamchi  shishasimon  tananing  rivojlanishida  mezenxima 
hujayralari  reduktsiyaga  uchraydi  va  neyrogliya  hujayralari  tomonidan  tiniq 
modda  sintezlanadi  va  natijada  shakllangan  uchlamchi  shishasimon  tana  hosil 
bo’ladi.  SHishasimon  tana  dildiroq  tiniq  moddadan  iborat  bo’lib,  uni  99%  suv 
va  zich  qoldig’i  vitrein  oqsili  bilan  gialuron  kislotasi  tashkil  etadi.  SHishasion 
tana asosiy nur sindiruvchi apparat, shu bilan birga, ko’z ichida ma’lum darajali 
bosimni  saqlab  turuvchi  tarkibiy  qism  hisoblanadi.  To’r  parda  modda 
almashinuv  jarayonlarida  ham  ishtirok  etadi.  SHishasimon  modda  tarkibida 
nervlar va qon tomirlar bo’lmaydi. 
Rangdor parda shox pardani gavhar bilan kiprikli tana orasidagi bo’shliqni 
ikki  kameraga  ajratadi.  SHox  parda  bilan  rangdor  parda  orasidagi  bo’shliq 
oldingi kamera deb ataladi. Rangdor parda bilan ko’z gavharining oldingi yuzasi 
orasida  hosil  bo’lgan  bo’shliqga  ko’zning  orqa  kamerasi  deyiladi.  Ikki  kamera 
bir  biri  bilan  ko’z  korachig’i  orqali  tutashadi.  Oldingi  va  orqa  kameralarda 
suvsimon tiniq suyuqlik bo’lib, u ko’z ichida okib yuradi. Suvsimon suyuqlikni 
sekretsiya  yo’li  bilan  hosil  bo’lishi  va  suyuqlikni  qayta  surilish  jarayonlari 
orasida  ma’lum  muvozanat  saqlanadi,  uning  natijasida  ko’z  bosimi  bir  meerda 
saqlanib turadi. Suvsimon suyuqlik juda suyuq bo’lib, tarkibida faqat 0,02% ga 
yaqin  oqsili  bo’ladi.  Unda  fibrinogen  oqsili  bo’lmaganligi  sababli  suvsimon 
suyuqlik  quyilib  qolmaydi.  Rangdor  pardaning  cheti  bilan  shox  parda  orasida 
oldingi kameraning burchagi hosil 
SHunday  qilib,  kuesh  nurlari  shox  pardadan,  suvsimon  suyuqlikga,  ko’z 
korachig’i orqali gavharga, undan shishasimon tanaga va nihoyat, ko’zning to’r 
pardasining eng o’tkir ko’rish nuqtasiga - sariq dogga tushadi. Ko’z soqqasining 
tubida  ikkinchi  dogni  ham  aniqlash  mumkin  Ko’rish  nervi  ko’z  soqqasidan 
chiqish  yerida  okimtir  dumaloq  dog  ko’rinadi.  Bu  yerdagi  to’r  qavatida 
tayoqchalar  va  kolbochkalar  bo’lmaydi  va  bu  soha  butunlay  kurmaydi  va  kur 
dog deb ataladi.  
Ko’zning yordam chi apparatlari 
Ko’zning  yordamchi  apparatlariga  ko’z  soqqasini  harakatlantiruvchi 
muskullar, ko’z  qovoqlari, ko’z  yosh bezi  va  qon’yuktiva kiradi.  Odamda  ko’z 
muskullari tuzilishi jixatdan ko’ndalang-targil muskul to’qimadan iborat bo’lib, 
ko’z  soqqasini  harakatga  keltirish  funktsiyasini  bajaradi.  Ko’zni  harakatga 
keltiruvchi  muskullar  oltita  bo’lib,  bular  4  to’g’ri,  2  qiyshiq  muskuldan  iborat. 
Bulardan  deyarli  hammasi  (ostki  qiyshiq  muskuldan  tashqari)  ko’z  kosasi 
tubidan,  ko’ruv  nervi  bilan  ko’z  arteriyasini  o’rab  turuvchi  payli  halqadan 
boshlanib,  ko’z  soqqasini  turli  joylariga  birikadi.  Ostki  qiyshiq  muskul  ko’z 
soqqasini quyi devoridan, burun - ko’z yoshi kanali teshigi yonidan boshlanadi. 
Barcha to’g’ri muskullar skleraga, ko’z soqqasi ekvatorining old tomondagi turli 
sohalariga  birikadi.  Ko’zning  ostki  to’g’ri  muskuli  ko’rish  teshigining  halqali 
payli halqaning ostki chetidan boshlanib, ko’z soqqasi ekvatorining ostki chetiga 
birikadi.  Ko’zning  medial  to’g’ri  muskuli  ko’z  kosasining  ichidan,  ko’z  kosasi 
ekvatorining medial chetiga birikadi 

---

 
177 
 Ko’zning  lateral  to’g’ri  muskuli  ko’z  kosasi  tubidan  boshlanib,  ko’z 
soqqasi ekvatorining lateral chetiga birikadi.  
Ko’z  soqqasining  to’g’ri  muskullari  qisqarishi  natijasida  o’zini  nomiga 
muvofiq  yo’nalishda  ko’z  soqqasi  va  korachikni  tortadi.  Ko’zning  qiyshiq 
muskullari  ko’z  soqqasini  sagittal  o’q  atrofida  harakatga  keltiradi:  ustkisi  ko’z 
soqqasini va ko’z korachig’ini pastga va tashqariga, ostkisi esa ko’z korachig’ini 
yuqoriga va tashqari tomon tortadi. 
Qovoqlar  ko’z  olmasini  old  tomondan  himoyalaydi  Ustki  va  pastki 
qovoqlar  teri  burmalari  bo’lib,  ko’z  yorig’ini  pardaga  o’xshash  ochilib 
yopilishini  ta’minlaydi.  Ustki  va  ostki  qovoqlar  ikki  yon  tomonida  medial  va 
lateral bitishmalar orqali tutashadi. Bitishmalarni birikish joyilarida, ikki chetida 
-  o’tkir  lateral  burchak  va  dumoklashgan  medial  burchak  hosil  bo’ladi.  Medial 
burchakda ko’z yoshi kuli joylashgan, uning tubida yarimoyli parda - kushlardan 
qolgan uchinchi qovoqning rudimentar qoldig’ini ko’rish mumkin. Ustki qovoq 
o’tkir  ko’z  usti  qirrasidan  peshanaga  o’tish  joyida  kosh  ravog’i  hosil  bo’ladi. 
Ko’z  ochishda  ostki  qovoq  o’z  ogirligi  tufayli  bir  oz  pastga  tortiladi.  Ustki 
qovoq  ostkisiga  qaraganda  ancha  katta bo’lib, koshlar ostidan boshlanib, o’nga 
ustki  qovoqni  ko’taruvchi  muskul  keladi.  Bu  muskul  to’g’ri  muskullar  bilan 
birga  payli  halqadan  boshlanib, qovoqni  ustki tog’ayiga  birikadi. Aslida  qovoq 
tog’ayi  tayanch  vazifasini  bajaradigan  pishiq  biriktiruvchi  to’qimadan  tuzilgan 
plastinkadir.  Qovoqlarning  old  tomoniga  yaqin  ko’zning  doiraviy  muskuli 
joylashgan.  
Ko’z yoshi apparati tarkibiga ko’z yoshi bezi va ko’z yoshi yo’llari kiradi. 
Ko’z yoshi bezlari alveolyar-naysimon seroz bezlari bo’lib, peshana suyagining 
ko’z  yoshi  chuqurchasida,  ko’z  soqqasining  ustki  lateral  qismida  joylashgan. 
Ko’z  yoshi  zaif  ishkoriy  muhitga  ega  bo’lib,  asosan  suv  va  unda  erigan  1,5% 
NaCI, 0,5% albumin va shilliq moddalar tarkibini tashkil etadi. Bundan tashqari 
ko’z  yoshi  tarkibiga  bakteritsid  xususiyatlarga  ega  bo’lgan  lizotsim  moddasi 
bo’ladi.  5-12  gacha  chiqaruv  naychalari  qon’yuktivani  yuqorigi  qubbasiga 
ochiladi.  Ko’zning  medial  chetida  ko’z  yoshi  kuli  atrofida  ustki  va  ostki  ko’z 
yoshi so’rg’ichlari joylashgan bo’lib, uchlarida teshiklari yoki ko’z yoshi nuqtasi 
aniqlanadi.  Bu  nuqtadan  uzunligi  1sm  teng  tor  ko’z  yoshi  kanali  boshlanadi. 
Ustki  va  ostki  ko’z  yoshi  kanalchalari  ko’z  yoshi  qopchasiga  ochiladi.  Uning 
berk  uchi  yuqoriga  qaratilgan,  tubi  esa  burun-ko’z  yoshi  yo’liga  ochiladi. 
Ko’zning  doiraviy  muskullning  ko’z  yoshi  qismi  ko’z  yoshi  qopi  devori  bilan 
bitishib ketgan, uning qisqarishi tufayli ko’z yoshi qopi kengayadi va ko’z yoshi 
naylaridan ko’z yoshi qop ichiga suriladi.