M mamajanov odam anatomiyasi va fiziologiasi

Bo’g’imlar klassifikatsiyasi 
Oddiy, murakkab va aralashgan bo’g’imlar farqlanadi. Agar bo’g’im hosil 
bo’lishida  faqat  ikkita  suyak  ishtirok  etsa,  unda  oddiy  bo’g’im  hosil  bo’ladi. 
Masalan, yelka bo’g’imi, falangalar-aro bo’g’imi oddiy bo’g’imlarga misol bula 
oladi.  Uchta  va  undan  ortiq  suyaklar  birikishidan  murakkab  bo’g’imlar  hosil 
bo’ladi. Ba’zan murakkab bo’g’im bir nechta oddiy bo’g’imlardan tashkil topib, 
har  bir  bo’g’im  funktsional  jixatdan  alohida  ish  bajarishi  mumkin.  Masalan, 
tirsak bo’g’imi uchta alohida oddiy bo’g’imlardan tuzilib, atrofdan bitta umumiy 
kapsula bilan o’ralganligi sababli, yaxlit anatomik nuqtai nazardan bitta bo’g’im 
deb  kuriladi.  Hamkor  bo’g’imlar  juft  va  undan  ortiq  bo’g’imlarni  funktsional 
yig’indisi  bo’lib,  bir  bo’g’imda  harakatlarni  bajarilishi  ikkinchi  qo’shni 
bo’g’imda  ham  shu  harakatni  keltiradi.  Masalan,  chap  va  o’ng  chakka-pastki 
jag’ bo’g’imlarining harakatlari. Agar bo’g’im ikki taraflama harakat qilsa, ya’ni 
bir-biri  bilan  kesishgan  ikki o’q  atrofida  aylansa  ya’ni  faqat  bukilib  yozilsa bir 
o’qli bo’g’im deb ataladi. 
SHakli jixatdan sharsimon, ellipssimon, tarnovsimon, yassi, yong’oqsimon, 
tsilindrsimon  bo’g’imlar  farqlanadi.  Bo’g’im  bo’shligidan  o’tadigan  aylanma 
uklarni  soniga  ko’ra  bir  o’qli,  ikki  o’qli  va  ko’p  o’qli  bo’g’imlar  farqlanadi. 
Aylanma  o’qlarni  yo’nalishi  koordinata  sistemasidagi  o’qlarning  yo’nalishiga 
muvofiq keladi. Ko’ndalang, sagittal va tikka o’qlar farqlanadi. Ko’ndalang o’q 
atrofida  bukish  va  yozish,  sagittal  o’q  atrofida  –  olib  kelish  va  olib  qochish, 
tikka  o’q  atrofida  –  tashqariga  va  ichkariga  burish  harakatlari  bajariladi. 
Bo’g’imdagi  harakatchanlik  avval  suyaklarning bo’g’im  hosil qilishida ishtirok 
etadigan uchlarining shakliga bog’liq. 
Uch o’qli bo’g’imlar. 
SHarsimon  va  yong’oqsimon  shaklga  ega  bo’lgan  bo’g’imlar  eng 
harakatchan  bo’g’imlar  hisoblanadi.  Masalan,  yelka  bo’g’imi  oddiy,  sharsimon 
shaklga  ega,  uch  o’qli  bo’g’im  bo’lib,  asosiy  harakatlar  uch  o’q  atrofida 

---

 
28 
bajariladi. Ko’ndalang o’q atrofida yelka oldinga va orqaga qarab harakatlanadi. 
Sagittal  o’q  atrofida  yelka  tanadan  uzoqlashadi  va  tanaga  yaqinlashadi.  Tikka 
o’q  atrofida  yelka  ichkariga  va  tashqariga  buriladi.  Bir  vaqtda  uch  o’q  atrofida 
harakat bajarilsa - tsirkumduktsiya yoki aylanma harakat deyiladi. 
Tos-son  bo’g’imi  murakkab,  yong’oqsimon  shaklga  ega,  uch  o’qli, 
yozilgan  holda  g’altaqsimon  bo’g’imlarga  o’xshash  harakatlanadi.  Tos-son 
bo’g’imi  –  uchta  suyakning,  ya’ni  son  suyagi,  katta  boldir  suyagi,  va  tizza 
qopqog’ining  orasida  hosil  bo’ladi.  Suyaklarni  yuzalari  bir-biriga  to’liq  mos 
kelmaganligi  sababli,  kongruentlik  tolali  tog’aydan  tuzilgan  medial  va  lateral 
meniskalar  yordamida  yetiladi.  Tizza  bo’g’imi  harakatlarida  meniskalar  son 
suyagi  ostida  o’z  shaklini  va  joylashuvini  o’zgartiradi,  itarilish  kuchlarini 
yumshatishda,  amortizatsiyani  ta’minlaydi.  Oyoq  yozilganda  va  bukilganda 
harakatni  bajarilishi  son  do’nglari  va  meniskalar  ishtirokida,  pronatsiya  va 
supinatsiyada katta boldir suyagi va menisklar orasida vujudga keladi. 
Ikki o’qli bo’g’imlar. 
Bo’g’im  ikki  taraflama  harakat  qilsa,  ya’ni  bir-biri  bilan  kesishgan  o’q 
atrofida  aylansa,  ikki  o’qli  bo’g’im  deyiladi.  Masalan,  bilak  suyagi  bilan  kaft 
usti suyaklari o’rtasidagi bo’g’im. 
1.Tirsak bo’g’imi murakkab, vintsimon shaklga ega, ikki o’qli. Bo’g’imda 
ko’ndalang  o’q  atrofida  bukilish  va  yozilish  harakati,  tikka  o’q  atrofida 
pronatsiya va supinatsiya harakati bajariladi. 
Bilak  bilan  panja  o’rtasidagi  bo’g’im,  murakkab,  ellipsimon  shaklga  ega, 
ikki  o’qli.  Ko’ndalang  o’q  atrofida  bukish  va  yozish  harakatlari,  sagittal  o’q 
atrofida  qo’ll  panjasini  olib  kelish  va  olib  qochish  harakatlari  bajariladi.  Panja 
tsirkumduktsiya harakatida ham ishtirok etadi.